نذیر کہوٹ اور امر جلیل

جس مہان سندھی لکھاری دے ساہ ساہ وچ تے جہدے ہتھ دے لکھے اکھر اکھر وچ سندھ دا عشق ساہ لیند اے ۔جیہڑا صوفیاں دی راہ دا پاندھی ہووے تے جہدے لکھے اکھراں نوں تقدس دا درجا مل چکیا ہووے اوس عظیم شخصیت بارے گل شروع کرنا کوئی آسان کم نہیں۔ بقول امر جلیل دی اک کہانی”موہنجو پت مہدی“ دے اک کردار دے کہ ”انسان محبت وچ مومن تے مومن توں ملحد تھی پوندا اے “۔ لکھاری اپنی زبان توں پچھانیا جاندا اے ۔سندھی زبان دے مہان لکھاری،کہانیکار تے دانشور سائیں امر جلیل صاحب اکو ویلے اک نہیں سگوں تن تن زبانوں وچ اظہار دی قدرت رکھدے نیں ۔اظہار دی قدرت یاں صلاحیت رب ولوں ہوندی اے یعنی گاڈ گفٹیڈ ہوندی ا ے ۔سارتر نے اک واری آکھیا سی کہ

“Our thought is only as good as our language and it is by our language that we must be judged””

اظہار ذات تے اپنے دکھ نوں اک پورے معاشرے اک پوری نسل یاں فیر ساری دنیا دے سانجھے دکھ وچ بدل دینا کہ ہر پڑھن والے نوں اوہدے اندر اپنی ذات دا کوئی نہ کوئی ورقہ یاں اپنا آپ پوری اک کتاب دی شکل وچ نظر آوے۔تے سمجھ لﺅ تہاڈا واہ اک وڈے لکھاری نال پے گیا جیہڑا تہاڈی سوچ ،فکر تے عمل نوں بڑی متاثر کرن دی طاقت رکھدا اے ۔ ۔ایہا ای وڈے لکھاری دی کامیابی ہے کہ کوئی لوک ،کوئی معاشرہ ،کوئی دھرتی ،کوئی دیس،کوئی قوم اوہدی فکر توں ایناں متاثر ہووے کہ اوہدی ذات نوں اپنی شناخت یاں فیر ICON سمجھن لگ پوے یاں اوہنوںاپنی ادبی تہذیبی ،فکری،سیاسی ،ثقافتی ،لسانی تاریخی دی علامت سمجھن لگ پوے .سارے لکھاری ،دانشور،مفکر،استاد سارے دے سارے اپنے اندر کوئی نہ کوئی دکھ غم اپنئے اند رلئی پھردے نیں ۔ سائیں امر جلیل دے وی کئیں دکھڑے نیں پارٹیشن،سندھ،سندھی زبان ،سندھ دے حق ،سندھ دا احساس محرومی ،سندھی دا پنی دھرتی تے اقلیت وچ بدلنا،کراچی وچ مکدے سندھی زبان ادب تے کلچر دا دکھ ، سندھ دی مظلومیت تے سندھ دے خلاف چلدی ہر طرح دی دہشت گردی جہدا اظہار اوہ اپنیاں سندھی ،اردو تے انگریزی لکھتاں وچ اینے موثر انداز نال کردے نیں کہ اج امر جلیل سندھی ادب دے مہاتما دے درجے تے مقام اُتے پہنچ چکے نیں ۔

جیہڑا بچہ دس ورہے دی عمر وچ ای قلم دی بیڑی وچ بہہ کے ادب سمندر وچ ترنا شروع کر دوے۔ اوہدے اندر لازمی کوئی جینئیس بیٹھا سی ۔اوس بچے دیاں صلاحیتاں نوں چار چن اوس نکی عمرے ایس لئی وی لگے کہ اوہنوں اوس وہلے اپنی ماں بولی سندھی وچ لکھن پڑھن دی سہولت دستیاب سی جد کہ اج کراچی وچ رہن والے سندھی بچے تے لہور وچ پڑھن والے پنجابی بچے کولوں ایہ سہولت کھولئی گئی اے۔میں ایہ گل بلا وجہ نہیں آکھدا کہ کراچی سندھی زبان دا تے لہور پنجابی زبان دے قبرستان بن چکے نیں ۔ دھرتی ماں دے اجہے شہر جیہڑے اپنی ماں بولی دے دشمن نیں ۔اوہ شہر جیہڑے ساڈیاں ماں بولیاں دے قبرستان بن چکے نیں اوہناں نوں اجاڑ دینا چاہی دا اگ لا دینی چاہی دے اے ۔ اوہناں نا ل اوہا سلوک ہونا چاہی دا جو ہلاکو نے بغدادیاں نال کیتا۔ میرا ایمان اے کہ اک دیہاڑے چاراں ماں بولیاں نوں پاکستان دیاں قومی زباناں بنن دا حق ضرور ملنا اے ۔حقدار دا حق کدوں تک ماریا یا دبا کے رکھیا جا سکدا اے ۔وارث شاہ ایہا گل انج آکھدا اے :

جیہڑیاں لین اڈاریاں نال بازاں اوہ بلبلاں تَھک مریندیاں نیں اوہناں ہرنیاں دی عمر ہو چکی،پانی شیر دی جوہ ،جو پیندیاں نیں۔

میں ہمت ہارن والیاں وچوں نہیں آں تے میں اپنی ماںبولی بارے مایوس نہیں آں۔ کہ میں 21 فروری نوں سندھی ادبی سنگت ولوں منائے گئے ماں بولی دے عالمی دن دے موقعے ے پنجابی سیاستداناں نوں غیرت دوان دی کوشش کردیاں اپنی تقریر وچ آکھیا سی کہ؛

”پنجا بی سٹیبلشمنٹ اپنی ماں بولی کی بھی قاتل ہے۔میں 21 فروری نوں کراچی وچ سندھی ادبی سنگت ولوں ماں بولی دا عالمی دن دے موقے تے آکھیا سی کہ © مں حیرت سے بیٹھا کبھی کبھی سوچتا ہوں ان سندھی وڈیروں کے ابرے میں جو غریب سندھیوں کی جھڑکیاں اور سخت باتیں سنتے بھی ہیں اور برداشت بھی کرتے ہیں مگری سندھی زبان کی تریوج و ترقی کے لئے ایک دوسرے سے بڑھ کر خاموشی سے نہ صرف دل کھول کر چندے دیتے ہیں بلکہ کہ اس کے حق کے لئے لڑنے مرنے کے لئے بھی تیار رہتے ہیں۔ مجھے اس سندھی لڑکی سسی پلجو کو دیکھ کر حیرت ہوتی ہے جس نے سندھ کی وزیر ثقافت بنتے ہی سندھی زبان و ادب اور ثقافت اور ان سے وابستہ اداروں کی ترقی کے لئے سندھ کے خزانوں کے مونہہ کھول دئے ہیں ۔ دوسرا مورچہ سندھی زبان کی ترقی کے لئے شازیہ مری نے لگا رکھا ہے ۔صد حیف ہے ان پنجابیوں پر جو پنجاب پر اختیار و اقتدار اور اس کے خزانوں پر دسترس تو رکھتے ہیں۔پر جن کی ماں بولی لا وارث اور فقیرنی کی طرح پنجاب کی گلیوں میں دھلے کھاتی پھرتی ہے پر وہ اس پر ایک ٹکا بھی خرچ کرنے کو تیار نہیں ۔کاش کی ان بے حس اور بے شرم پنجابی وزیروں،مشیروں،ممبران اسمبلی ،سرمایہ داروں اور سیاستدانوں میں اپنی ماں کی سیوا کرنے والا سسی پلیجو کی طرح کا کوئی مرد بھی ہوتا تو آج پنجابی زبان بھی انگریزی ،فرنچ ،سپینش اور جرمن زبانوں کے مقابلے پر کھڑی ہوتی۔

دنیا بھر دے انساناں لئی اوہناں دی مادری زبان ہی اظہار دا بہترین ذریعہ اج تک دنیاوچ جنے وی وڈے لوک گذرے نیں اوہناں اپنے اظہار دی زبان اپنی ماں بولی نوں ہی بنائیا۔امر جلیل صاحب اوہناں دیاں نو عمری داں لکھیاں کہانیاں وچ اج توں پنجاہ ورہے پہلاں دے اوس ویلے دے سندھ دی ثقافتی ،سماجی ،سیاسی تے فکری چہرے دی اک بھرویں جھلک دسدی اے ۔اٹھارہ سال دی عمر وچ اوہناں دی لکھی کہانی اندرا اُتے بڑی تنقید ہوئی تے ایدا مطلب سی اوہ ضرور کسے صلاحیت دے مالک سن ۔کہ کجھ لوکاں نوں اوہناں دا نوٹس لینا پے گیا۔ اوس توں لے کے ہن تک اوہناں دیاں اٹھاراںکتاباں چھپ چکیاں نیں۔ اج دا امر جلیل سندھی ادب دا مہاتما تے سندھی فکر دی علامت بن چکے نیں ۔ سندھ تے امر جلیل دا تعلق شاہ حسین دے ایس شعر دی تعبیر ہے ۔

حاجی لوک مکے نوں جاندے اساں جانا تخت ہزارے جت ول یار اُتے ول کعبہ بھانویں پھول کتاباں چارے اوہناں دیاں کہانیاں وچ مشاہدے دی گہرائی ملدی اے۔ اوہ مفروضیاں نوں مڈھ بنا کے نہیں لکھدے ۔عملی زندگی دے تلخ تجربے ،مشاہدے تے کدرے کدرے اپنی ذات دے دکھ ،زخم تے تجربے اوہناںدے لکھے ادب نوں اعلا ادب دی چوٹی تک پہنچاندے نیں ۔پتھر دور وچ ساہ لیندے ایس سماج وچ حق سچ دی گل کرن لئی سقراط جیہا دل گردہ تے منصور جنا حوصلا چاہی داے جیہڑا کہ امر جلیل وافر مقدر وچ موجود ہے کہ اوہ Faceless عذاباں بارے وی لکھدے ڈدے تے گھبراندے نہیں ۔ایہ فیس لیس عذاب تے منحوس بلاواں جیہڑیاں شاہ لطیف دے سندھ نوں کھا گیاں نیں منصورتے سقراط دے ویلے موجود نہیں سن ہوندے ۔میں کدی کدی سوچدا ایہ فیصلا نہیں کر سکدا کہ سندھ شاہ لطیف اے یا شاہ لطیف سندھ اے ۔ فیر میں سوچداں سندھ صوفی ہے سندھ بلھا سندھ وارث اے کہ امر جلیل دی روح وچ شاہ لطیف بلھا تے وارث شاہ وسدے نیں ۔

اوہ لکھن وچ اپنا اک منفرد اسلوب اپنی اک منفرد شخصیت تے تجربہ رکھدے نیں تے اوہناں دی ذات وچ کجھ انوکھے زوائے وی موجود ہین۔ہر وڈے ادیب وانگ امر جلیل دا اسلوب وی اپنے پڑھن والے نوں متاثر کردا اے۔کسے وی لکھن والے دا منفرد اسلوب اوہدے اپنی ذہنی معیار،نظریے تے اوہدی شخصیت دا عکس ہوندا اے۔جو محول امر جلیل نوں ملیا اوہناں اوسے نوں قبول وی کیتا پر اوہدے منفی تے تاریک سائیڈاں دی مزاحمت کردیاں بہترین ادب وی تخلیق کیتا۔اک کامیاب کہانیکار دی علامت ایہ ہوندی اے کہ اوہ زندگی دی اُچ نِچ تے اپنے معاشرتی مسائل کولوں اگاہ ہووے۔تخلیق دا تعلق انسان دی اپنی انفرادی تے اجتماعی زندگی تے اوہدے مشاہدے تے تجربے نال بڑا گہرا ہوندا اے۔امر جلیل صاحب کول ’سندھو‘ جہے سوہنے ، من موہنے ، مستقل تے لا زوال کردا رنیں تے اوہناں دی اک مسقتل دنیا اے۔کہ دوجے لکھن والے اوہناں کولوں سکھدے تے انسپائریشن لیندے نیں۔سیاسی واقعات دے نال نال سماجی تے ٹیکنالوجی واقعات نے وی ساڈی دنیا نوں بدل کے رکھ دتا اے تے امر جلیل ایس واقعات دی دنیا نوں وی چنگی طرحاں جاندے سنجھاندے ادب تخلیق کردے نیں۔جسراں کہ اک لکھن والے نے امر صاحب دے بارے لکھیا کہ

As a political analyst he has harped on one theme: why partition was wrong.

پارٹیشن بارے امر جلیل صاحب دی اپنی اک سوچ فکر تے نظریہ اے۔تے ہر بندے دی ہے۔ پارٹیشن نے تن دیساں نوں سبھ توں ودھ متاثر کتیا ۔اک سندھ،دوجا پنجاب تے تریجا بنگال،تنے پارٹیشن دے نتیجے وچ تباہ ہوئے تے پنجاب وچ دس پندرہ لکھ بے گناہ معصوم بندہ شہید ہویا۔بنگال،سندھ تے پنجاب تے پارٹیشن دے طوفان وچوں گذرے نیں۔ پنجاب دا رقبہ ،آبادی تے وسائل ونڈے گئے ایہ ونڈ توں پہلاں ہندوستان دی سبھ توں وڈی ریاست سی جد کہ پارٹیشن ہتھوں انتقال آبادی راہیں سندھ دے وسائل،آبادی تے شہر تے رقبہ ایدے کولوں کھویا گیا۔ پارٹیشن نے سندھیاں نوں اقلیت وچ بدل کے سندھ نوں تباہ کر چھڈیا۔پارٹیشن بارے امر صاحب دی فکر، سوچ تے نظریئے نوں سمجھن لئی یاں ایدا تنقیدی جائزہ لیندیاں یاں ایدے بارے گل کردیاں سانوں پارٹیشن مگروں سندھ نال ہوون والیاں نا انصافیاں بارے دھیان رکھنا چاہی دااے ۔ایس پارٹیشن نے پنجاب دا کیہ حال کیتا احمد راہی دے لفظاں وچ سدھراں والیئے مائے نہ کوئی سہریاں والا آیا نہ ڈولی و یراں ٹوری جس دے ہتھ جیندی بانہہ آئی لے گیا زورا زوری امر صاحب نے سینکڑے کہانیاں لکھیاں نیں ۔تے اک ناول نیتھ گنگے گال ہایو : Das Spoke The Dumb وی لکھیا اے،اوہ پنجابی ادب پڑھن والیاں وچ وی ہر دلعزیر نیں کہ جدوں وچار نے اوہناں دیاں کہانیاں ’امر کہانیاں“ ©دے ناں توں چھاپیاں تے ایہ کتاب پنجابی پڑھن والیاں وچ ہتھوں ہتھ وکی تے ایس ویلے مارکیٹ وچ شارٹ اے۔اینی شارٹ کے امر جلیل صاحب نوں وی چھاپن والے اجے تک کوئی کاپی نہیں پہنچا سکے۔ کجھ گل سندھی پنجابی سانجھ ازلی سانجھ اے۔سندھ تے پنجاب کروڑاں سالاں توں اک دوجے دے گوانڈھ موجود نیں۔ سندھ تے پنجاب دی دھرتی تے ایناں دے لوکاں دا ساتھ ہمیش توں اے ایہ کدی نہیں ٹٹن لگا۔ ہڑپہ دے موئن جو دڑو دے وچکار دا چار سو میل دا پندھ تے ایس دھرتی دے سینے تے ایدے کھنڈراں و چ اوس انڈس ویلی تہذیب دیاں نشانیاں دفن نیں جدوںسندھی تے پنجابی زباناں اک زبان سن۔ تے ہڑپہ تے موئن جو دڑو سندھ تے پنجاب وچکار موجود ڈونگھے تعلق تے رشتے دی گواہی دیندا اے۔ ڈاکٹڑ طارق رحمان اپنے اک ریسرچ آرٹیکل وچ جہدا عنوان PEOPLES AND LANGUAGES IN PRE-ISLAMIC INDUS VALLEY ہے لکھدے نیں ۔

Sindhi and Punjabi separated between A.D.750 to 1400 ۔۔۔John Bordie, using linguistic evidence of loss of certain words per thousand years, suggests that Sindhi and Punjabi separated between A.D.750 to 1400 and that the implosives of the Sindhi language ‘came in to existence prior to A.D. 1400 and subsequent to the separation of Sindhi from the mass of related languages.(Source.answers.google.com)

پنجاب سندھ ڈا ئیلاگ وچ کار عوامی لیول تے تے ڈایلاگ دے کانسیپٹ نوں امر جلیل دی پنجابی وچ ترجمہ ہون والی کہانیاں دی کتاب © ” امر کہانیاں “نے وہ ہلا شیری دتی ۔جہدے حمائتی شیخ ایاز وی سن۔ڈائیلاگ بڑے مسئلے حل کر سکدا اے ۔امر جلیل صاحب دی پنجابی وچ ترجمہ ہون والی کہانیاں دی کتاب © ” امر کہانیاں “نے اینوں ہلا شیری دتی ۔پنجابی پڑھن والے سندھی ادب تے ایدے لکھاریاں دے جانو سنجھانو نیں۔سندھ تے پنجاب دی آپسی سانجھ تے بھائی چارہ ودھان لئی سندھی تے پنجابی لکھاریاں تے دانشوراں دا کردا بڑ ااہم اے ۔ تے اون والے ویلے وچ ایس کردار دی اہمیت ہور ودھنی اے۔ کراچی سندھیوں کا ہے سندھ کا ہے ۔اسے منی پاکستان کی بجائے منی سندھ کہا جائے تو بہتر ہوگا۔ میں پھر یہ بات کہوں گا کہ کراچی میں رہنے والے پنجابی،پٹھان اور مہاجر اور بلوچ سبھی خوشدلی سے سندھی لکھیں پڑھیں اور بولیں اور سندھ میں سندھی زبان کو تمام غیر سندھیوں کے لئے ایک لازمی مضمون دا درجہ دیا جائے۔ جب یہ بات کی جاتی ہے تو کچھ لوگوں کو تکلیف ہوتی ہے ۔اس میں کسی کو کیا تکلیف ہے۔جسے تکلیف ہو وہ کراچی چھوڑ کر چلا جائے۔ وہ تمام لوگ جو سندھ میں رہتے ہیں مگر باہر سے آئے ہیں اور سندھ کے احسان مند بھی نہیں ہوتے۔الٹا اس کے اختیار، اقتدار اور وسائل پر قبضہ کر کے یہاں قبضہ گیر بن کے رہنا چاہتے ہیں وہ سارے احسان فراموش اور نیچ لوگ ہیں:میاں محمد بخش دے لفظاں وچ:

نیچاں دی آشنائی کولوں فیض کسے نہیں پائیا ککر تے انگور چڑھائیا تے ہر گُچھا زخمائیا

ایہ جو شور ہے جو رولا ہے کہ چاراں مادری زباناں نوں سندھی،پنجابی،پشتو تے بلوچی نوں قومی زباناں دا درجہ ملنا چاہی دا ایہ کیوں نہیں مل رہیا میرے نزدیک ایدی ایہ وجہ نہیں کہ مادری زباناں دا مخالف ٹولہ سانوں کوئی حق دیناں نہیں چاہندا یاں اوہ بوہتا طاقتور ہیگا۔ایسی کوئی گل نہیں میرے نزدیک مادری زباناں دا حق منگن والے آپ کمزور نیںجس دیہاڑے سندھی پنجابی بلوچ تے پٹھان اپنیاں مادری زباناں دا حق لین لئی اکٹھے ہو کے اٹھ کھلوتے کسے دی مجال نہیں ساڈیاں ماں بولیاں دا حق اک پل لئی وی کوئی غصب کر سکے۔جو ساڈے اپنے وچ طاقت یاں زور ہووتے اسیں اپنیاں زباناں دا حق کھو سکدے ہاں ۔ایہ گل نہیں کہ ساڈیاں زباناں دادشمن طاقت ور ہے اصل گل ایہ ہے کہ اسیں آپ ہی کمزور ہاں ۔ دشمن تے بس بیٹھا کدی ہسدا اے تے کدی روندا اے ۔شاہ حسین ایویں تے نہیں آکھدا کہ تخت نہ ملدے منگے یاں فیر استاد دامن وی ایہا گل کجھ ہور لفظاں وچ سمجھاوندا اے

بندہ کرے تے کیہ نہیں کر سکدا منیا وقت وی تنگ توں تنگ اوندا
رانجھا تکت ہزاریوں ٹرے تے سہی پیراں ہیٹھ سیالاں دا جھنگ اوندا

سانوں فخر ہے کہ امر جلیل صاحب نے اپنی ماں بولی سندھی وچ عالمی درجے دا ادب تخلیق کر کے پاکستان وچ ماں بولیاں وچ ادب تخلیق کرن والیاں دا حوصلا ودھائیا تے فکر نال سر اُچا کر دتا۔تے ایہی ثابت کر دتا اے ساڈیاں ماں بولیاں دنیا دیاں وڈیاں توں وڈیاں زباناں دی ٹکر دا ادب تخلیق کر سکدیاں نیں۔ سندھو منجھے ساہ میں۔۔۔۔دل جی دنیا۔۔۔۔۔جداں ماں نہ ہوندوس۔۔۔۔تاریخ جو کفن۔۔۔۔۔مہنجھو دس اسمان کھاں پُچھو۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ تیئیوں وجود۔۔The last evening of Hoshoo Sheediا and The Train to Karachi تے ان گنت ہور اوہ لازاول تے امر لیکھ نیں جیہڑے لکھن والے دے اک وڈا قلم کار ہون دی گواہی دیندے نیں۔سندھ دا امر جلیل جیہا مہان سپتر ساڈے لئی فخرتے مان والی اک عظیم شخضیت اے جہدے اُتے سندھ نوں ای نہیں پوری سندھ وادی دے وسنیکاں نوں انسانیت نال پیار کرن والی ایس دنیا دے سارے لوکاں نوں مان اے ۔کہ اوہناں دا قلم ، اوہناں دی سوچ ،اوہناں دی فکر اپنی دھرتی نال ہی نہیں سگوں سبھ لوکاں تے انسانیت نال پیار ،محبت ،قربانی تے برداشت دا سبق دیندی اے ۔ میں اپنی گل امر جلیل صاحب لئی خاص وارث شاہ دے ایس شعر تے ختم کرداں:

وارث شاہ اوہ سدا ای جیوندے نیں جنھاں کیتیاں نیک کمائیاں نیں
جئے سندھ ،جئے پاکستان