نمائندہ جینئیس لہور:ایہ رپورٹ جینئیس کراچی دے مارچ اپریل995 دے شمارے وچ چھپی۔

رپورٹ:خالد نذیر

پنجاب دا دامن تے دامن دے موتی

دامن دیہاڑ پہلے دناں پنجابی زبان دے عظیم شاعر استاد دامن ہوراں دا دیہاڑ جناح حال لہور وچ منایا گیا جس دا پربندھ استاد دامن اکیڈمی نے کیتا سی۔ ایس پروگرام دی صدارت اکیڈمی دے صدر فرزند علی ہوراں کیتی جد کہ اُچیچے پروہنے قائد ایوان سینٹ تے فیڈرل انٹی کرپشن کمیٹی دے چیئرمین ملک قاسم سن۔ جد کہ دوجے مہماناں وچ الیاس گھمن، سیف اللہ سیف تے ڈاکٹر اجمل نیازی سن تے سٹیج سکتر سائیں اختر حسین ہوری سن۔ تقریب وچ وزیر اوقات شاہ نواز چیمہ تے اکادمی ادبیات دے چیئرمین فخر زمان نے وی آئونا سی پر پنجابی زبان دی سبھ توں ودھ خدمت دا دعوا رکھن والے ایہہ جوان کجھ عرصے توں پنجابی دی کسے وی تقریب وچ آون توں خورے کیوں گھبراندے نیں؟
استاد دامن 3 دسمبر 1984ء نوں داغ وچھوڑا دے گئے۔ استاد دامن 1951ء توں 1984ء تیکر پرانی ٹکسالی گیٹ دے حجرے وچ رہے۔ ایس حجرے نال صوفی شاہ حسین دی وی نسبت اے۔ کجھ سجناں جیہڑے استاد ہوراں دے چاہوان سن اوہناں استاد دامن میموریل کونسل دے ناں تے اک تنظیم دی نینہ رکھی۔ ایس کونسل دے صدر پہلاں وارث لدھیانوی سن۔ بعدوں کونسل دی بجائے سجناں دی صلاح نال ’’استاد دامن اکیڈمی‘‘ ناں رکھ دتا گیا۔
تقریب نال گل بات کردیاں ملک قاسم ہوراں ایس گل تے ہرکھ دا اظہار کیتا کہ ساڈے ملک دے جو حالات ہو گئے نیں اوس پاروں ہُن پاکستانی ہون تے شرم آنی شروع ہو گئی اے۔ دنیا تے ساڈے نال دیاںگھٹ ای بددیانت قوماں ہون گیاں۔ اوہناں آکھیا کہ مینوں پاکستانی تے پنجابی ہون تے فخر اے پر میں باہر دے ملکاں وچ جان لئی تیار نہیں کیوں جو باہر دے لوک ساڈے اُتے ہسدے نیں۔ ساڈے ملک دی حالت کنج سدھر سکدی اے جیہڑا غریب سی اوہ اج وی غریب اے پر جیہناں مفاد چُکیا میں اوہناں نوں کہنا چاہنا واں کہ ایس ملک دی حالت وی بدلو۔ اج کیہڑا فیوڈل اے جیہڑا صنعت کار نہیں تے کہڑا آکھیا اج ہر بندہ دوجے نوں لُٹ رہیا اے پر اسیں دوجے نوں ای برا آکھنے آں۔ اوہناں آکھیا کہ میں وزیر اوقاف نال گل کر کے استاد دامن اکیڈمی دی حالت بارے گل کراں گا۔ اوہناں ہور آکھیا کہ کلچر دی کسے ہور نے پرواہ نہیں کرنی سگوں اسیں آپ کرنی اے۔ اوہناں آکھیا کہ میں کرپشن کرن والیاں دی نشاندہی کر دینا واں اگوں پھڑن والیاں دا کم اے کہ اوہ اوہناںنوں پھڑن۔ اوہناں آکھیا جے میں یاں کوئی ہور بندا غلط کم کر رہیا اے تے اوس دا حقہ پانی کیوں نہیں بند کیتا جاندا؟ پنجاب نوں کوئی باہروں آ کے نہیں لُٹ رہیا سگوں پنجابی آپ ای پنجابی نوں مار رہے نیں۔ ملک قاسم آکھیا کہ اسیں اک دوجے توں بڑے دور ہو گئے آں۔ دوویں دھڑے اک دوجے تے کرپشن دا الزام لا رہے نیں پر سانوں ایہناں دوواں کھاون والیاں نوں وی تے پھڑنا چاہیدا اے۔ اوہناں ہور آکھیا جے استاد دامن ہوراں نوں یاد رکھنا چاہندے او تے ایہدے اُتے کجھ کم کرنا پوے گا تے اوہناں نے سانوں اپنی شاعری راہیں جو سنیہا دتا اے اوس تے عمل کرنا ہووے گا۔
ایس توں پہلاں اکیڈمی دے سیکرٹری جنرل محمد اقبال ایڈووکیٹ ہوراں آکھیا کہ استاد دامن دے حجرے تے شاہ حسین دے مزار دی دیکھ بھال نہیں کیتی جا رہی۔ محکمہ اوقاف تے سرکار ایس پاسے کوئی توجہ نہیں دے رہے۔ اوہناں آکھیا استاد دامن دے حجرے دی خراب حالت پاروں اوہناں دیاں کتاباں نوں لہور میوزیم نوں دے دتا گیا سی جیہناں وعدا کیتا سی کہ ایہناں کتاباں نوں وارث شاہ لائبریری وچ اک وکھرے سیکشن وچ رکھیا جاوے گا پر اوہناں کجھ وی نہیں کیتا۔ اوہناںآکھیا کہ پچھلے سال سپیکر پنجاب اسمبلی حنیف رامے ہوراں ساڈے نال کئی وعدے کیتے سن جیہناں وچوں اوہناں اک وی پورا نہیں کیتا۔ اوہناںمحکمہ اوقاف توں ’’دامن کمپلیکس‘‘ بناون دی منگ وی کیتی۔
فرخندہ لودھی اپنی گل بات وچ آکھیا کہ علامہ اقبال دے مزار تے پھُلاں دی چادر چڑھائی جاندی اے پر استاد دامن دے حجرے دی ٹُٹی بھجی کندھ ویکھ کے بڑا افسوس ہوندا اے کہ اوس عظیم شاعر دے حجرے نوں اج تائیں کسے پنجابی یاں اوس علاقے دے وسنیکاں نے ٹھیک ای نہیں کروایا۔
سیف اللہ سیف ہوراں آکھیا کہ اکیڈمی صرف لہور دے عام لوکاں دیاں خدمتاں پاروں چل رہی اے۔حکومتاں استاد دے فکر تے فن دے خلاف ای رہیاں نیں۔ موجودہ حکومت عام لوکاں دی گل کردی اے اوس نوں ایہدے بارے سوچنا چاہیدا اے۔ اج دا پنجاب فرقہ بندی دی نذر ہو رہیا اے۔ استاداں تے صوفیاں دی سوچ ایس دی خلاف سی۔ اوہناں آکھیا استاد دامن دی حیاتی اک بھرپور ثافت دی علمبردار سی۔ اج پنجابی دعوے دار اسمبلی وچ پہنچ کے پنجابی نوں اکا ای بھُل جاندا اے۔ اوہناں آکھیا کہ ضیاء الحق نے پنجاب وچ فرقہ بندی نوں نینہ رکھی سی۔ ایس ملک نوں تے پنجاب دی ثقافت نوں قائم رکھن لئی فرقہ بندی ختم کرنی چاہیدی اے۔ اوہناں پُچھیا کہ صوفیاں دے ناں تے جیہڑا پیسا اکٹھا ہوندا اے اوہ کتھے جاندا اے؟ ایس پیسے نال ایہناں صوفیاں دے کلام نوں چھاپنا چاہیدا اے۔ اوہناں ہور آکھیا کہ کالا باغ ڈیم صرف پنجاب دا نہیں سگوں پورے پاکستان دا مسئلا اے جس نوں بننا چاہیدا اے۔
افضل توصیف ہوراں اپنی کتاب ’’کہدا ناں پنجاب‘‘ وچوں اک مضمون پڑھ کے سنایا جد کہ الیاس گھمن ہوراں استاد دامن دے کجھ شعر سنائے۔ ڈاکٹر اجمل نیازی ہوراں آکھیا کہ دامن اوہناںلوکاں دا سی جیہناں دا دامن کل وی خالی سی تے اج وی خالی اے۔
شفقت تنویر مرزا ہوراں اپنی گل بات وچ آکھیا کہ 1982ء توں 1988ء تائیں چینی ادیباں نے پاکستان دا سفر کیتا جس بارے اوہناں اک کتاب لکھی۔ اوس کتاب دے وچ کسے صوفی شاعر دا ذکر ای نہیں۔ انج لگدا اے کہ اقبال دے بعد کوئی شاعر ای نہیں ہویا۔ ایہہ گل بڑی ندامت والی اے کہ اسیں چینی تے روسی وفد نوں شالامار باغ تے لے جانے آںپر اوس دی کندھ دے نال سُتے شاہ حسین ول نہیں لا جاندے۔ شاہ حسین ملاں دا سبھ توں وڈا مخالف سی۔ اوہناں ملک قاسم ہوراں اگے کریشن دا کیس پیش کیتا کہ ساڈی زبان نوں ’’باسٹرڈ‘‘ بنادتا گیا اے ایس دا فیصلا کرو۔
تقریب دے اخیر وچ اکیڈمی دے صدر فرزند ہوراں آکھیا کہ کالا باغ ڈیم دی مخالفت کرن والے آکھدے نیں کہ ڈیم ساڈیاں لاشں تے بنے گا۔ اوہ سیاست پنجابیاں دی لاشاں تے کردے آئے نیں تے جے اوہناں دیاں لاشاں تے ڈیم بن جائے گا تے کوئی حرج نہیں۔ سانوں پنجابیاں نوں اپنی زبان لئی سنجیدا ہونا پوے گا۔
تقریب وچ مضمون پڑھن والیاں وچ میاں ظہیر اختر، قمر یورش، پروفسر خالد ہمایوں تے اقبال قیصر شامل سن۔ ایس توں اڈ کاشف، اقبال، عبدالغنی، اعجاز انجم (مرحوم) تے طاہر جمیل ہوراں نظماں سُنائیاں۔ تقریب دے اخیر وچ دلدار پرویز بھٹی لئی فاتحہ پڑھی گئی۔

اقبال قیصر
استاد دامن پنجابی زبان دا شاعر سی تے دلدار پنجابی زبان دا کمپیئر دوویں ایس جہان توں جا چکے نیں۔ دوہاں دا تل ہویا اے اک دا قتل ایسے شہر لہور اندر تے دوجے دا امریکا وچ۔ تسیں آکھو گے ایہہ کیہ کہہ رہیا اے۔ اوہ قتل نہیں ہوئے اپنی موت آپ مرے نیں کیوں جے اوہناں نوں مرن دا شوق سی۔ اوہناں وچ جین دی آس مُک گئی سی۔ تساں کدے سوچیا اے لوکاں یاں قوماں وچ مرن دا شوق کدوں اُبھردا اے۔ ایہہ اک نفسیاتی مسئلا اے۔ میں تے نِرا اینا جاننا ہاں کہ اوہ دوویں قتل ہوئے نیں۔
پاکستان وچ مرن والا ہر بندہ اوہ بھاویں اپنی موت مرے، خود کشی کرے اوہنوں کوئی قتل کرے۔ ہسپتال وچ اڈیاں رگڑ کے مرے یاں دماغ دی شریان پاٹن نال اوہ قتل ای ہوندا اے۔ جدوں کوئی قتل کرے اوہدے قاتل نظر آ جاندے نیں۔ جیہڑے ہسپتالوں سڑکاں یاں گھراں وچ مرن اوہناںدے قاتل نظر نہیں آوندے۔ جیہناں دے قاتل نظر نہیں آوندے جیہناں قتل انھے قتل اکھواندے نیں اوہناں وچ استاد دامن وی اے تے دلدار پرویز بھٹی وی۔
ایہہ سچ کہ ایہناں دی کسے نال دشمنی یاں ویر نہیں سی۔ ایہہ تے لوکاں نوں ہاسے ونڈدے سن اوہناں نوں عقل شعور تے سوجھ دیندے سن۔ مائیک راہیں اپنے قلم راہیں فیر ایہہ کویں قتل ہوگئے۔ ایہہ ایس واسطے قتل ہوئے کہ ایہہ اوہ کجھ لوکاں وچ ورتاندے سن جو ایس وسیب وچ نہیں ونڈیا جا سکدا۔ ایتھے جے تسیں ونڈنا چاہندے او تے کلاشنکوف ونڈو فرقہ واریت، جہالت، بھُکھ، نوٹاں دے بریف کیس تے ہیروئن ونڈو جیہدی ایس وسیب نوں لوڑ اے یاں لوڑ بنا دتی گئی اے۔ ایہناں دا اک ہور وی جرم سی۔ اوہ جرم سی ایہناں دا پنجابی کمپیئر تے پنجابی زبان دا شاعر ہونا۔ ایہہ جُرم سبھ توں وڈا اے۔ ایہہ دوویں نہیں سگوں کئی لوک ایس جرم وچ قتل ہوئے نیں تے کئیاں ہونا اے۔ ایس جرم دے مقتولاں دے مقدمے درج نہیں ہوندے نہ تفتیش ہوندی اے نہ مجرم پھڑے جاندے نیں۔ نہ کسے نوں سزا ہوندی اے سگوں ملزمان وزیر سفیر تے خورے کیہ کجھ ہوندے نیں۔ ایہناں قتلاں بارے اندر دیاں شہادتاں آونیاں شروع ہو گئیاں نیں۔ ایہہ نہیں پتا مقتولاں دے وارث نامزد پرچا کدوں کٹواندے نیں۔
پنجاب دے پچھلے اعلا وزیر، مرکزی اسمبلی دے سپیکر پنجابی زبان تے پنجاب دا درد رکھن والے ملک معراج خالد ہوراں بارے اندر دی شہادت دیندیاں سندھ دے سوجھواں تے قومی شاعر شیخ ایاز ہوراں دسیا کہ جدوں سندھ وچ لسانی فسا اُٹھے تے ایس جھیڑے نوں نبیڑن واسطے چوہاں صوبیاں دے اعلا وزیراں تے سوجھواناں نوں اسلام آباد سدیا گیا۔ ذوالفقار علی بھٹو ہوراںآکھیا ایہدا کیہ حل اے؟ ساریاں اک آواز ہو کے آکھیا ایس ویلے پاکستان دی سبھ توں وڈی زبان پنجابی اے ایہنوں قومی زبان بنا دتا جاوے جھیڑا مُک جاوے گا۔ ذوالفقار علی بھٹو ہوراں وزیر اعلیٰ پنجاب جناب معراج خالد ہوراں توںپُچھیا تے اوہ ہتھ کھڑے کر گئے نہ نہ ایہ نہ کرنا پنجابی زبان اجے اینے جوگی نہیں دوجا لوک نہیں منن گے۔ وچلی گل ایہہ سی کہ ملک ہوراں دی اپنی پھپھری کنب گئی کہ ایہہ کیویں ہو سکدا اے۔ کمی کمین لوکاں دی کمی کمین زبان پاکستان دی قومی زبان ہووے۔
حنیف رامے ہوراںنوں پنجابی دانشور آکھیا جاندا اے۔یاں پنجابی زبان دا پکھ پورن والا سمجھیا جاندا اے۔ اوہناں پنجاب دا مقدما وی لکھیا اے۔ سوہنے وکیل نیں۔ اوہناں وارث شاہ ہوراں دا مزار وی بنوایا اے تے اوہناں دا ایہہ احسان ایڈا وڈا اے کہ پنجابی قوم ایس احسان دے مزار وچوں نکل وی سکے تے نہیں سکدی۔ اوہ فرماندے نیں تسیں دو لکھ بندا لے کے سڑکاں تے آ جائو پنجابی میں لاگو کروا دینا واں۔ وچلی گل ایہہ ہے کہ نہ نو من تیل ہووے نہ رادھا نچے۔ تسیں صاف کیوں نہیںکہندے اسیں پنجابی لاگو نہیں کرنا چاہندے۔ ایس واسطے کہ جے پنجابی لاگو گئی فیر ایہناں دی ہٹی ٹھپ ہو جاوے گی فیر تے دامن ہیر تے ہو جاوے گا۔ کوئی بُلھے شاہ نچ کھلووے گا۔ پنجابی زبان دے اک ہور آگو فخر زمان صاحب نیں ایہناں اپنے قلم راہیں پنجابی ادب دی سیوا کیتی۔ ناول لکھے شاعری کیتی عالمی پنجابی کانفرنساں کروائیاں۔ اسیں ایہناں دے ایس کیتے اُتے ایہناں نوں مبارک باد دینے آں۔
ایہناں دی وی اک اندر دی شہادت ساڈے کول آ چُکی اے۔ ایہناں 93ء وچ ہوون والے بُلھے شاہ کانفرنس قصور وچ تے الیاس گھمن نوں ایوارڈ ملن دی تقریب اندر تے فیر پنجابی ادبی سنگت دی سونہہ چُکائی ویلے ہوکا دتا سی جے ہُن پیپلز پارٹی برسراقتدار آ گئی تے میں پنجاب اندر پنجابی زبان لاگو کرواواں گا۔ جے ایہہ کم نہ ہو سکیا تے میں پیپلز پارٹی چھڈ دیاں گا۔ جدوں پیپلز پارٹی اقتدار وچ آ گئی تے پاکستان ٹیلی ویژن دے پنجابی پروگرام نوں انٹرویو دیندیاں ایس سوال دا جواب دیندیاں فرمایا سی کہ مینوں نہیں یاد آوندا کہ میں کدی ایہہ گل کیتی ہووے جے کیتی وی اے تے خورے کیہڑے حوالے نال۔ ’’حضور ایہہ اندر دی شہادت اے‘‘ میں ایہہ نہیں کہندا کہ تسیں پیپلز پارٹی نوں استیفا دیو میں تے ایہہ کہنا ہاں کہ تسیں پنجابی لاگو کروائو۔ میں اپنے لیڈراں نوں ہتھ بنھ کے عرض کراں گا حضور ساڈے اُتے رحم کرو۔ سانوں قتل نہ کرو جیہڑے مقتولاں دے وارث مقدمے درج نہیں کرواندے اوہ ہتھیں بدلے لیندے ہوندے نیں۔ استاد دامن اکیڈمی والے متراں نوں بِنتی اے کہ اوہ اج دے پروگرام وچ کوئی قرارداد پیش نہ کرن اوہ حق لین کہ پنجاب وچ پنجابی زبان لاگو کرو۔ ایہہ ساڈا قانونی حق اے۔ جے ایہہ ساڈا ایہہ حق نہیں دیندے تے فیر سڑک اتے گل ہووے گی قراردادں وچ نہیں۔ اخیر تے اک ہور شہادت، ایہہ شہادت اے عمران خان دی۔ اوہناں دلدار دی موت اُتے اک ہرکھ اکٹھ وچ منیا کہ دلدار دی شریان ایس واسطے پاٹی کہ امریکا بیٹھے پاکستانیاں دلدار دی کمپیئرنگ وچ پروگرام کرن توں انکار کر دتا۔ الزام ایہہ سی کہ ایہہ پنجابی وچ کمپیئرنگ کرن گے۔
میں اک وار فیر جناب حنیف رامے، جناب معراج خالد صاحب، جناب فخر زمان، جناب چودھری الطاف حسین گورنر پنجاب، وزیر اعلیٰ پنجاب تے صوبائی اسملی دے ممبراں نوں عرض کراں گا کہ ساڈے نال اوہ نہ کرو جو بہاولپور دیاں فوجاں احمد کھرل، ولی داد مردانہ، جلال بھروانہ تے پیر احمد شاہ نال کیتی۔ کدھرے اوہ نہ ہووے کہ سانوں کسے برکل دا سر لاہنا پوے۔

میاں محمد ظہیر اختر
میں اکثر سوچدا آں کہ اسیں پنجابی اینے بے حس کیوں ہو گئے آں؟ استاد دامن بارے گل کردیاں اج سوچنا پیندا اے کہ کیہ اوہدے مرن پچھوں دس ورھے بعد وی اساںصرف اوہدیاں برسیاں ای مناندیاں رہنا اے یاں کجھ کرنا وی اے؟ ویکھیا جاوے تاں استاد اک چنگے انسان توں ودھ کے اپنی ذات وچ اک انجمن تے ادار سن، ایس توں وی ودھ کے اوہ اک تحریک سن۔ پر کیہو جیہی تحریک؟ ساڈا پنجابیاں دا المیا تے دکھانت ایہو رہیا اے کہ اسیں ہر غیر قدرتی تے غلط تحریک نوں کامیاب بناون لئی پورا زور لا دیندے آں، جاناں قربان کرن توںوی ڈھل نہیں کردے پر قدرت تے حقیقی تہریک لئی ساڈے کول کجھ نہیں ہوندا سوائے ٹھٹھے مذاق تے مخول دے۔ خورے استاد دامن وی انجے دی اک تحریک سی۔
استاد ےن جس دور وچ اکھ کھولی اوہ قیامت دا دور سی۔ پہلی وڈی جنگ توں کجھ پہلاں دا دور … فیر استاد نے اپنے منڈ پنے تے جوانی وچ مذہب تے مذہب رسیاں کئی تحریکاںنوں چلدیاں ویکھیا۔ تحریک خلافت، تحریک ہجرت، شہید گنج، شب مسیت، جلیانوالہ باغ تے ہور کنا کجھ۔
اپنے پورے جیون وچ استاد نوں کدی وی ناں نہاد وڈے لوکاں وچ شامل ہوون دا شرف حاصل نہیں رہیا۔ اوہ عام لوکاں وچ ای جمیا تے عام لوکائی نال پیار کردا مر گیا۔ انج وی وڈا ہونا دولت یاں ناں نال نہیں ہوندا، کردار دی سچائی تے سوچ دی اُچیائی نالہوندا اے۔ ایس لحاظ نال ویکھیا جاوے تاں استاد دامن ایس دیس دے گِنے چُنے کجھ وڈے لوکاں وچوں اک سی۔ اپنی ساری زندگی وچ اوہنے اکو سبق سکھیا تے سکھایا۔ حوصلا قائم رکھ کے حق دی گل کرنا۔ اوہدے آلدوالے لٹ کھسٹ سی، لالچ تے کھوہ سی، سادھا اتے چور حکمرانی کر رہے سن۔ ایس حال وچ ایہہ استاد ای حوصلا سی کہ چھاتی تان کے اینی گل آکھ دیندا:
پاکستان، مکان اک بن گیا اے
وسن چور اتے تے سادھ ہیٹھاں
بھج بھج کے وکھیاں چور ہوئیاں
مڑ کے ویکھیا تے کھوتی بوڑھ ہیٹھاں
مذہب دے ناں اتے اج جو غنڈا گردی تے قتل ہو رہے ہیں، استاد دامن نےاج توں چوتھائی صدی پہلاں ای ایہدا اندازہ لا لایا سی، اوہناں تے کنا ٹھیک آکھیا سی:
کجھ بوہے بند مسیتاں دے
کجھ ملاں مارے نیتاں دے
کجھ جھگڑے پے گئے ریتاں دے
استاد دامن دا حوصلا ہمیشا حق گل کرن دا عادی سی۔ اوہ مقدس گاواں جیہناں بارے گل کرنا ہمیشا ممنوع رہیا اے، استاد نے اوہناں بارے وی اپنے خیالاں دا گج وج کے اظہار کیتا تے اپنی سوچ نوں لکاون دی کوشش کدی نہیں کیتی۔
خانا جنگی توں سانوں بچا لیا اے
صدقے جاواں میں اپنی آرمی دے
وانگ عینک دے نک تے بیٹھ کے تے
دوویں کن پھڑ لئے نیں آدمی دے
جدوں استاد دامن نے ویکھیا کہ پاکستان اندر بندے نوں بندا نہیں سمجھیا جا رہیا، اک اوہ لوک نیں جیہناں دے کُتے وی بسکٹ کھاندے نیں تے دوجے پاسے بھکھے ننگے لوکاں نوں روتی نہ ملن اتے کیک کھاون دے مشورے دتے جا رہے نیں تاں اوہناں دےقلم نے طنز کیتا۔
اک بندا ہے پاکستان اندر
ہور سبھے رام کہانیاں نیں
بھاویں بھٹو ہووے بھاویں وٹو
ہووے صدر ایوب دیاں وٹوانیاں نیں
وڈا سوجھوان ریاست وچ وکھی ریاست ہوندا اے۔ فرانس وچ جدوں سارتر نوں گرفتار کرن دی گل ہوئی تاں صدر ڈیگال ےن آکھیا ’’اسیں بھلا اوہنوں کیویں گرفتار کر سکدے آں، اوہ تے فرانس دے‘‘ تے ایتھے؟ استاد دامن نوں اوہناں گناہواں دی سزا وی بھگتی پئی جیہڑا وہناں نہیں سن کیتے تے ایہدا سبب میں پہلاں دس آیاں کہ استاد اک چنگے انسان توں ودھ کے اپنی ذات وچ اک انجمن، اک ادارا تے اک تحریک سن۔ تے ساڈا پنجابیاں دا المیا تے دکھانت ایہو اے کہ اسیں ہر غیر قدرتی تے غلط تحریک نوں کامیاب بناون لئی پورا ٹل لا دیندے آں، پر قدرتی تے حقیقی تحریک لئی ساڈے کول کجھ نہیں ہوندا سوائے ٹھٹھے مذاق تے مخول دے۔ استاد دامن کڈا وڈا بندا سی، خورے پنجابیاں نوں اجے تک ایہدا اندازا نہیں ہویا۔
اینا وڈا بندا تے اینا لاورث؟ کوئی مزار نیں، سرکاری طور تے کوئی دیہاڑ نہیں۔ پنج ست جنونی کٹھے ہوندے نیں تے اوہدا دن منا لیندے نیں۔ مقالے پڑھے، استاد دا کلام گیا تے فیر اگلے ورھے تک لئی بس۔ کلام سانبھن لئی وی استاد دے ساگرداں نوںبھج نس کرنی پئی۔ اک پبلشر نوں اندازا ہو گیا کہ مرن مگروں استاد دامن نوں ویچیا جا سکدا اے ایس لئی اوہنے کتاب چھاپ دتی۔ کجھ کلام میں اپنے ایم اے دے مقالے لئی کٹھا کیتا سی جو کتابی روپ وچ چھپیا۔ اک ہور پبلشر نوں پتا لگا تاں اوہنے اوس کتاب دا دوجا ایڈیشن بغیر اجازت چھاپ لیا۔ جدوں میں پُچھ پرتیت لئی اوہنوں نوٹس گھلیا تاں اوہنے جواب دین دی کھیچل وی نہیں کیتی۔ حالات دا جبر اے کہ جیہڑے لوک پنجابی دا ناں سُن کے متھے اتے تیوڑیاں پا لیندے سن، ہُن اوہ پنجابی ناں سُن کے اپنی دلچسپی وکھاندے نیں۔ شاید اوہناںنوںاستاد دی بدعا لگ گئی اے۔
راگ سمجھ وچ آ گیا ڈوریاں دے
اودھروں ویکھیا تے گونگے گان لگ پئے
ہُن نہیںجے شعر بھکھے مرن لگے
کیوں جے بنک مشاعراں کران لگ پئے
اینی وڈی زبان تے اینی لاوارث؟

استاد دامن تے پنجابی زبان دا نصیب اکو جہیا کیوں اے؟ ایہہ اے اوہ سوال جیہدے جواب وچ پنجابی زبان دا مستقل تے ترقی دا راز لُکیا ہویا اے۔ استاد دامن نے تاں پنجابیاں دی بے حسی ویکھ کے آکھ دتا سی۔
خورے کیوں نہیں زمین دی گل کردے
بندے جیہڑے ایہہ پتلے خاک دے نیں

زبان ای نہیں، ہور کیہڑے حق نیں سانوں ملے نیں؟ مادری زبان وچ تعلیم دا حق، دریائی پانی وچ ساڈا حصہ، پنجاب دی ونڈ مگروں ظالماں نے ایہدے تن دریا وی ویچ دتے، کپاہ دی رائلٹی، ایہناں وچ ہور بھاویں لکھ اختلاف ہوون پر کالا ڈیم نہ بناون وچ ساریاں پنجابی دشمن طاقتاں اک مک نیں۔ سارے حق دوجیاں لئی تے چھتر پنجاب لئی۔ استاد نے آکھیا سی۔
جیہڑی بیری نوں بیر ودھیک لگن اٹاں اوس نوں بہتیاں پیندیاں نیں۔

پر بیری نوںبہتے بیر لگنا کوئی بیری دا قصور تاں نہیں؟ پنجاب دا زرخیز ہونا، پنجابیاں دا کھلے دل والا ہونا ساڈے لئی عذاب کیوں بن گیا اے۔ ہر شے اسیں کھوائیے تے بدلے وچ جُتیاں وی کھائیے۔ فارسی وچ آکھیا جندا اے کہ ’’سگ باش برادر خرد مباش‘‘ پر پنجاب وچ آ کے ایہہ اکھان پُٹھا ہو گیا اے۔ ’’سگ باش برادر بزرگ مباش‘‘ جتھے اسیں بولدے آں، کدی وڈا بھرا ہوون دا لارا دے کے، کدی کسے ہور بہانے چُپ کر دتا جاندا اے۔ شاید ایہو کجھ ویکھ کے استاد دامن نے آکھیا سی۔
توں شکاری میں پنچھی آں وچ پنجرے
جے بولن نہیں دیندا تے پھڑکن تاں دے

سجنو اجے وی ڈُلھے بیراں دا کجھ نہیں گیا۔ استا دامن دی یاد باقی اے تاں سمجھو آپ استاد دامن باقی اے۔ اجے ایس گل دا احسس موجود اے کہ اسیں کیہ کیہ گوا بیٹھے آں۔
لالی اکھیاں دی پئی دسدی اے روئے تسیں وی او روئے اسیں آں

ایس لئی نراس تے بے آس ہوون دی کوئی وجا نہیں۔ اساں پنجاب دی ٹھریاں ہویاں ناڑاں وچ اپنے گرم لہو دی روانی پانی اے۔ ایہدے چہرے اُتے سرخی دوڑانی اے۔ پجاب دا اج جیویں دا وی اے، آون والی کل انج دی نہیں ہوون لگی۔
میرے ہنجوواں دا پانی پی پی کے
ہری بھری ایہہ بنجر زمین ہو جائے
ایہدے چہرے تے سرخی چاہیدی اے
میرے خون توں بھاویں رنگین ہو جائے

محمد اقبال ایڈووکیٹ
پنجابی زبان دا مہان شاعر، دانشور، مفکر تے غریباں دے دُکھ درد دا ونڈاوا استاد دامن 9 فروری 1911ء نوں چوک متی نواں بازار لہور وچ پیدا ہویا، ماں دا ناں کریم بی بی تے پیو دا ناں میرا بخش سی۔ ماپیاں نے اپنے ایس پُتر دا ناں چراغ دین رکھیا۔ اوہناں نوں ناں رکھن ویلے ایہہ پتا نہیں سی پئی چراغ دین پنجابی زبان تے شاعری توں اڈ مظلوم لوکاں لئی اک اجیہے چانن دا سبب بنے گا جیہڑا ہر آئون والے نوں کراہے پاوے گا۔
استاد دامن دی بنیادی تعلیم میٹرک سی۔ دیال سنگھ کالج وچ داکلا وی لیا پر معاشی مسئلے کارن تعلیم نوں اگے نہ ودھا سکے تے باغبانپورا دے ٹیلر ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کپڑے سین لگ پئے۔ استاد ہوراں ٹیلرنگ وچ باقاعدا ڈپلوما وی حاصل کیتا سی۔
ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کئی سیاسی بندے وی کپڑے سوان لئی آوندے سن، میاں افتخار الدین دا ناںاوہناں وچوں بڑا نمایا سی… استاد ہوری نکی عمرے ای جوڑ جوڑن لگ پئے سن۔ ماسٹر وہاب دی دکان تے کپڑے سیندیاں سی گنگناندے رہندے سن۔ اک دن استاد دامن نے اک اپناجوڑیا ہویا آزادی دا بند چھوہیا… اتفاق نال میاں افتخار الدین وی اوتھے آئے ہوئے سن۔ اوہناں منڈے نوں نظم پڑھدیاں سنیا تے کانگرس دے جلسے لئی نظم پڑھن لئی آکھیا۔ استاد دامن اجے او ویلے تیکر چراغ دین دامن سی۔ اوہناں نے ہامی بھر لئی… کانگرس دے سٹیج اُتے پنڈت نہرو وی بیٹھے ہوئے سن … اوہناں دامن دی نظم سنی تے مجمعے دے نال نال اوہ وی پھڑک اُٹھے۔ دامن نوںسو روپئے انعام دتا تے نالے سینے نال لایا… اوس دن توں چراغ دین دامن نوں اپنے دل دی ہواڑھ کڈھن دا موقع مل گیا تے قوم پرستاں تے آزادی دے مجاہداں نے اک مہان شاعر …آزادی دی تحریک زوراں تے سی۔ برصغیر دے آزادی پسند لوکی ودھ ودھ کے آزادی دی منگ کر رہے سن تے چراغ دین دامن اک شاعری دی حیثیت نال اوہناں دی آواز بن گئے… انگریز دے دور وچ گرفتار وی ہوندے رہے۔
چراغ دین دامن دے شاعری دے استاد، استاد ہمدم سن… اوہ اپنے استاد دا بڑا ادب تے احترام کردے سن… خود حقا نہیں سن پیندے پر اپنے استاد دی سیوا لئی حقا وی رکھیا ہویا سی تے حقا اپنے ہتھیں گرم کرکے دیندے سن۔ اپنے استاد دی خدمت تے علم نال گوڑھی محبت دا نتیجہ ایہہ نکلیا پئی چراغ دین دامن دی بجائے اوہناں دی پچھان ’’استاد دامن‘‘ دے ناں نال ہوئی… ایہو ای وجھا اے پئی اج ’’استاد دامن‘‘ دا ناں پوری ادبی دنیا وچ پورے شبھ شبھا نال موجود اے۔
استاد دامن نوں پنجابی زبان نال بڑا گوڑھا پیار سی۔اوہناں ساری عمر پنجابی زبان وچ شاعری کیتی، ماں بولی نال پیار کیتے تے ایہدی ترقی لئی اخیرلے ساہ تیکرکم کردے رہے اتے ماں بولی دی ترقی تے وادھے لئی ہمیشہ پُر امید رہے۔
ایتھے بولی، پنجابی ای بولی جائے گی
اردو وچ کتاباں دے ٹھنڈی رہے گی
ایہدے لکھ حریف پئے ہون پیدا
دن بدن ایہدی شکل بندی رہے گی
اودوں تیک پنجابی تے نہیں مردی
جدوں تیک پنجابن کوئی جندی رہے گی
استاد دامن علم دوست سن۔ اوہناں اپنی ماں بولی نال بڑا ڈاڈھا پیار کیتا پردوجیاں زباناں نال دشمنی نہیں سی۔ اوہ اردو، انگریزی، ہندی، فارسی، سنسکرت تے روسی زباناں دے وی چنگے جانو سن۔ اوہناں نہ تے کدی کسے علم دی نندیا کیتی تے نہ ای کسے زبان دی۔
اردو دا میں دوکھی ناہیں
تے دشمن نہیں انگریزی دا
پچھدے اوہ میرے دل دی بولی
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ایس دنیا وچ آون والے بندے نوں بڑی مشکلاں تے اوکھڑاں وچوںلنگھنا پیندا اے۔ ہر بندے دی قابلیت تے خوبی نوں ایتھے پرکھیا جاندا اے، بناں پرکھ دے کوئی ایھے کسے نوں وی منن لئی تیار نہیں ہوندا۔ کوئی چیز یاں بندا کے دوجے لئی جنا فائدا مند ہوے اونی ای اوس دی قدر تے قیمت ہوندی اے۔ ایتھے جذبات یاں باطنی چنگیائی نوں کوئی اہمیت حاصل نہیں استاد ہوری آکھدے نیں:
دِلا! بہت چنگا ایں، تے فیر کیہ اے
ایتھے لوک آزما کے وکھدے نیں
دے دے قدرت دے پھلاں دی آبروں نوں
کنڈیاں وچ اُلجھا کے ویکھدے نیں
سچے ہیرے نوں، آریا ہیٹھ دے کے
بڑا کٹ کٹا کے ویکھدے نیں
روویں یاراں نوں، سکے بھرا ایتھے
کھوہے وچ لمکا کے ویکھدے نیں
جھک کے ملن والے کدی ویکھیا ای
سبھ کجھ اکھ چرا کے ویکھدے نیں
ایتھے سبھنا نوں دامن! ہے خاک چنگی
جیہنوں پرکھ پرکھا نہ ویکھدے نیں
استاد ہوراں نوں اپنی دھرتی نال بڑا پیار سی۔ استاد ہوری اک واری نہرو دے ویلے ہندوستان گئے۔ مشاعرے وچ نہرو تے مولانا ابوالکلام آزاد وی سن۔ استاد ہوراں اوتھے ایہہ شعر پڑھے:
بھاویں مونہوں نہ کہئے پر وچو وچی
کھوئے تسیں وی او کھوئے اسیں وی آں
ایہناں آزادیاں ہتھوں برباد ہونا
ہوئے تسیں وی اوہ، ہوئے اسیں وی آں
جیوندی جان ای، موت دے مونہہ اندر
ڈھوئے تسیں وی او، ڈھوئے اسیں وی آں
جاگن والیاں رج کے لُٹیا اے
سوئے تسیں وی او، سوئے اسیں وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دسدی اے
روئے تسیں وی او روئے اسیں وی آں
اوس مشاعرے وچ بندے ڈھائیں مار مار کے رون لگ پئے۔ نہرو وی رو پیا تے اوس استاد ہوراں نوں کلاوے وچ لے کے اکھیا ’’استاد جی میری تے میری پرجا دی ایہہ وجھا اے پئی تسیں ہندوستان وچ رہ جائو…‘‘
استاد ہوراں جواب دتا،
’’رہواں گا اپنے ملک وچ ای بھاویں جیل وچ رہواں…‘‘
استاد ہوری واپس آ گئے تے فیر کئی واری اپنے ملک دی جیل وچ ای نہیں سگوں بھٹو دور وچ شاہی قلعے وچ وی اذیتاں دا ساہمنا کرنا پیا… ایہہ ساریاں تکلیفاں اک پاسے تے استاد ہوراں دی ثابت قدمی دوجے پاسے رہی۔ اوہ اپنے مشن توں اک سوتر وی پچھے نہیں ہٹے۔ اپنی دھرتی ماں نال پیار کردے رہے تے ہر آئون والے جابر دی نابری وی کردے رہے… اوہناں نے ہمیشہ مظلوم تے مجبور طبقے دی گل کیتی تے اوہناں اتے ہون والے جبر دی نندیا کیتی:
ہر مزدور ایس دھرتی دا شہنشاہ اے
شاہ تائیں فقیر نہیں ہون دینا
اپنی جان قربان تے کر دیاں گے
لیر و لیر دامن نہیں ہون دینا
استا دامن اپنے ملک دے نظام کولوں بڑا دُکھی س۔ اوہ ہر قسم دے ظلم تے جبر کولوں پاک انسانی مساوات دا قائل سی اتے اجیہا نظام چاہندا سی جس وچ لٹ کھسٹ تے مار دھاڑ نہ ہووے، انسان سکھ تے چین دی زندگی گزارن، کسے نوں کسے کولوں کوئی خوف نہ ہووے، سارے لوکی اک دوجے دی قدر کرن تے برابری دی سانجھ قائم ہووے:
دنیا ہُن پرانی دے نظام بدلے جان گے
اونٹھ دی سواری دے مقام بدلے جان گے
امیری تے غریبی دے نام بدلے جان گے
آقا بدلے جان گے، غلام بدلے جان گے
نام دی ایس تبدیلی لئی اوہ ہر قسم دی قربانی دین لئی وی تیار نظر آئوندے نیں۔ آکھدے نیں:
میرے ہنجواں دا پانی پی پی کے
ہری بھری ایہہ بنجر زمین ہو جائے
ایہدے چہرے تے سرخی چاہیدی اے
میرے خون توں بھاویں رنگین ہو جائے
استاد دامن لوکاں دے رویے تے ملکی تے سماجی برائیاں دا بڑی گہری نظر نال مطالعا کردے سن تے فیر اپنے شعراں راہیں اوہناں خرابیاں دی نشاندہی وی کردے سن… اوہ انسانی نفسیات تے معاشرتی علوم دے وی ڈاڈھے جانو سن… سماج دیاں برائیاں نوں تے خامیاں نوں بڑے سوہنے تے نویکلے ڈھنگ نال پیش کردے سن۔ انج جاپدا اے پئی اوہ سماجیات تے نفسیات دے ڈاکٹر سن۔ جس طرحاں اک ڈاکٹر اپنے مری دی تشخصی کردا اے ایسے طرحاں استاد ہوری وی اپنے مریض (سماج تے نظام) دی تشخیص کردے نیں:
میرے دیس وچ پچھ پرتیت کوئی نہیں
لُٹ مار دے ایتھے اصول وکھرے
صدق جاں میں اپنے تاجراں دے
ایہناں گھڑے طریقے اصول وکھرے
ٹرانسپوٹراں وکھری ات چائی
دیندی جان کرائے نوں طول وکھرے
زردار نہ ٹیکس ادا کردے
تے وڈیرے لگان محصول وکھرے
دانشوراں نوں ہر دور وچ بے قدری دا ساہمنا کرنا پیا اے، استاد ہوراں وی ایس گل نوں چنگی طرحاں محسوس کیتا تے دانشوراں دی بے قدری تے سماج دے رویے نوں کھول کے بیان کیتا۔ اوہ ایس گل دے قائل سن پئی دانشوراں نوں اوہناں دی حیاتی وچ ای سُکھ، چین، عزت تے شہرت ملنی چاہیدی اے۔ پر ساڈے سماج وچ عجیب بے ڈھبا طریقا اے پئی مرن توں بعد مقبرے بنا کے چڑھاوے چڑھائون لگ پیندے نیں:
جیوندی جان سُکھ چین نہ لین دتا
مویاں بعد درود پچاوندے نیں
دانش وارں نوں سدا خوار کردے
بھُکھا ماردے سولی چڑھائوندے نیں
استاد ہوری فرقا بندی نے لڑائی جھگڑیاں دے دی سخت خلاف سن اوہ ایکتا دے قائل سن۔ اوہناں د ے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی انسانی وسیب نوں گھن وانگ اندرو اندری کھا جاندی اے۔ ملک تے وم دی ترقی لئی اتحاد تے یک جہتی ات ضروری اے۔
اوہناں دے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی دا سبب عالم سن۔ کیوں جے عالم تے واعظ حضرات اپنی شعلہ بیانی نال عوام نوں آپس وچ لڑان دا سبب ہوندے نیںجس دی مثال اج وی ساڈے معاشرے وچ موجود اے۔ اوہ آکھدے نیں:
جے کوئی جاہل لڑے تے گل کوئی نہیں
عالم لڑن نہ آپ، لڑا رہے نیں
چھریاں ساڈیاں ہتھاںوچ دے کے
رل آپ حلوے مانڈے کھا رہے نیں
سارے چکر چلا کے فرقیاں دے
پیارے دیس نوںلُٹ کے کھا رہے نیں
دامن ایہناں دا وی کرنا اے چاک اک دن
پگاں ساڈیاں نوں ہتھ جو پا رہے نیں
استاد دامن علم نفسیات دے ماہر سن۔ اوہ انسانی نفسیات دے چنگے تے ماڑے سارے انگاں توں واقف سن۔ اوہ اک ریفارمر دی شکل وچ انسان نوں اپنے اندر دے بھیڑ مُکا کے اتفاق تے اتحاد دا درس دیندے نیں:
عیب جگ دے پھول کے خشی کرنا ایں
اپنے من چ جھاتی ماردا کیوں نہیں؟
ہر تھاں پوٹنکاں دے تنبو تانتا ایں
کدی اپنی ہٹھ توں ہاردا نہیں
ہر دانش مند انسان معاشرے دے امن تے بھائی چارے لئی کوشش کردا اے۔ انسان مہذہب اودوں ای ہوندا اے جدوں اوہ دوجیاں نوں دُکھ دین دی بجائے سکھ دین دی کوشش رکے، ذاتی غرضاں چھڈ کے بے لوث تے ایثار پیشہ بن جاوے۔ بد اخلاقی دی بجائے اخلاق دا دامن پھڑ لوے، کڑتن چھڈ کے مٹھاس پیدا کرے تے فیر سماج اندر پیار، محبت تے امن دا دور دورہ ہوندا اے۔ معاشرہ امن دا گھر بن جاندا اے۔ جدوں کوئی بندا مسلسل سماج سدھار دی کوشش کردار رہوے، دُکھڑے جردا رہوے تے اوس نوں اوکڑاں جھل کے وی کوئی سدھار دی صورت نظر نہ آوے تے اوس دا مایوس ہو جانا اک فطری عمل اے۔ استاد دامن دی ساری عمر سماج تے نظام سدھار وی گل کردا ہیا تے عملی طور تے کوشش وی کردا رہیا پر معاشرے وچ خرابی دیاں گنجھلاں اینیاں کو نیں پئی اک گنڈھ کھولیے تے کئی ہور پے جاندیاں نیں۔ لوکاں دی بے حسی تے خرابیاں ویکھ کے استاد دامن دا حساس ذہن وی گنجھل وچ پیندا اے نظریں آئوندا اے۔
کھا کھا ٹھوکراں، رستے دے وانگ روڑے
اسیں گول مٹول جیہے ہو گئے آں
سن سن جھوٹھ زمانے توں، سچ بھلے
اسیں آپ، ان بھول جیہے ہو گئے آں
ان بھول ہون دے باوجود وی استاد دامن اپنے راہ نوں نہیں چھڈدا۔ ریفار مارد ایہہ کم ہوندا اے۔ پئی اوہ مسائل دی نشان کاری کردا اگے ودھدا رہوے۔ استاد دامن دی مسائل دی نشان کاری مسلسل کردے کردے اگے ودھدے نیں۔ ہر حساس ذہن رکھن والے انسان طرحاں استاد دامن اپنے سماج دی بگڑی ہوئی صورت دے سدھار دی لگاتار کوشش توں بعد کجھ انج وی اشارا کردے نیں:
خون جگر دا تلی تے رکھ کے تے
دھرتی پوچدے پوچدے گزر چلے
ایتھے کیویں گزارئیے زندگی نوں
ایہو سوچدے سوچدے گزر چلے
ایس چو مصرعے وچ اوہناں دی سماج سدھار کوشش دا بھرواں رنگ نظریں آئوندا اے اتے نال نال ای کجھ مایوسی دی یعنی ایس سماج دے سدھار دی گل ای چھڈو ایتھے اپنی زندگی گزارن دی راہ دا وی سرا نہیں پیا لبھدا پر اوہ مایوس نہیں ہوندے۔ اوہ پر اُمید نیں پئی انسان ہمت کرے تے سارا کجھ ہو سکدا اے۔ ناممکن نوں وی ممکن بنایا جا سکدا اے۔ ایس نسل لئی تے آئون والی نسل لئی اوہناں دا پیغام اے۔
بندا چاہے تے کیہ نہیں کر سکدا
منیا وقت وی تنگ توں تنگ آئوندا
رانجھا تخت ہزاریوں ٹُرے تے سہی
پیراں ہیٹھ سیالاں دا جھنگ آئوند

خالد ہمایوں
استاد دامن پنجابی صوفی ساعراں دی روایت نال پوری طرحاں جڑے ہوئے فنکار سن۔ اوہناں کول بابا فرید دا گداز لہجا، شاہ حسین دی عاجزی مسکینی تے بلھے شاہ والی بے باکی سی۔ اوہ ساڈے جیہے پروفیسراں وانگ تے ڈگریاں والے لکھاری سن تے نہ اوہناں نے کدے اخباراں تے رسالیاں دے ذریعے مشہوری لین دی کوشش کیتی سی۔ اوہ اپنی ات وچ اک انسان دوست تے باشعور فنکار سن۔ اوہناں نوں اپنے آل دوالے دا بڑے بڑے جفادری ادیباں تے صحافیاں نالوں ودھیر علم سی۔ اوہ انسان دی تذلیل ہوندیاں تے استحصال دا شکار ہوندیاں نہیں سن ویکھ سکدے۔ اوہناں دی شاعری دا لفظ لفظ ہمدردی، محبت، بھائی چارے تے خلوص دی خشبو نال رچیا ہویا سی۔ اوہناں نے جتھے کدھرے ظلم ہوندا ویکھیا اوہدے اُتے احتجاج کیتا۔ اوہ کسے سیاسی جماعت دے پبلسٹی سیکرٹری نہیں سن۔ شاعر سن تے شاعر کول احتجاج دا وی اک سلیقہ تے قرینا ہوندا اے۔ استاد ہوراں نے ظلم، بے رحمی تے بے انصافی دے خلاف پہلی وار برطانوی سامراج دے دور وچ آواز چُکی سی۔ آزادی دے بعد اوہناں نے کالے انگریزاں نوں تنقید دا نشانہ بنائی رکھیا۔ جیل دی کوٹھڑی تے پولیس دی ہتھکڑی توں ڈرن جھکن والے نہیں سن۔ اوہناں نے سرکار دربار نال کدے تعلق نہیں سی رکھیا۔ بلکہ صوفیاں وانگ عوام نال رشتا جوڑ رکھیا۔ اوہ سچائی، خیر تے حُسن دے چاہی وان سن۔ اوہ ایہناں قدراں دی ہر قیمت اتے پالنا کردے رہے۔ اوہناں نے اپنے پچھے بہادری، بے باکی تے صدق گوئی دی روایت چھڈی، جس نوں مادا پرستی، بدعنوانی تے فرقہ واریت چھڈی، جس توں مادا پرستی بد عنوانی تے فرقا واریت دا زہریلا ماحول تیزی نال نکلدا جا رہیا اے۔ اج دا قلمکار مشہوری دا زیادہ شوقین تے خون جگر جلا کے ادب تخلیق کرن ول گھٹ توجا دیندا اے۔ اوہدے ساہمنے ظلم بے شمار شکلاں وچ ماہتڑ عوام دیاں ہمتاں مکائی جا رہیا اے۔ اوہناں نوں مایوسی تے افسردگی دے انھیریاں وچ دھکدا جا رہیا اے۔ پر کوئی استاد دامن نہیں دسدا جیہڑا ظلم دیاں ایہناں شکلاں دی پچھان کرا سکے۔ ظلم نوں ظلم کہوے تے عوام دے ٹُٹدیاں حوصلیاں لئی سہارا بن سکے اج استاد دامن دی لوڑ پہلاں نالوں ودھیر محسوس ہوندی اے۔ مقتدر طبیعتاں دیاں خرمستیاں نوں کوئی لگام دین والا نہیں۔ اوہ آپ ای کسے نوں اُساردے تے کسے نوں ڈیگ دیندے نیں۔ اوہناں طبقیاں دے مکروہ ارادیاں دے ساہمنے اک واری پاکستان آپ وی بازی ہر گیا سی۔ بچے کھچے زخمی ملک نال اوہناں دیاں زیادتیاں اجے وی جاری نیں۔ اوہناں نوں اسی گل دی کوئی پرواہ نہیں کہ پاکستانی نوجوان ڈاکو بن رہے نیں، کلاشنکوف چُک لئی اے تے سیاستدان ہتھو پائی ہو رہے نیں۔ بلکہ ایہہ وڈے طبقے بلدی ت تیل پا کے اپنیاں ہور غرضاں پوریاں کرن دے آہراں وچ رہندے نیں۔ جمہوریت دی ماڑی دھوڑی کھیڈ لکان دیاں دھمکیاں وی سنائی دے رہیاں نیں۔ غریب پاکستانی شہری دکھاں، درداں تے تھڑاں دیاں پنڈاں چُک چُک کے تھک گیا اے۔اج استاد ہوندا تے عوام نوں انقلاب لئی پکاردا۔ شاید غماں دی سیاہ رات ڈھل پیندی۔ اُمیداں تے خُشیاں دا سورج طلوع ہو جاندا…!

ایم آر شاہد
استاد دامن کا اصل نام چراغ دین تھا۔ آپ 9 فروری 1911ء کو کوچہ گراں لاہور میں پیدا ہوئے۔ استاد دامن برصغیر پاک و ہند کے بہت بڑے انقلابی شاعری ہونے کے ساتھ ساتھ ایک درویش طبیعت نیک انسان بھی تھے حسب روایت اس دفعہ پھر ’۔دامن میموریل کونسل رجسٹرڈ‘‘ کی جانب سے ان کی 9 ویں برسی بڑے جوش و خروش کے ساتھ منائی گئی۔ استاد دامن کی موت سے پنجابی زبان کا ایک دور ختم ہو گیا۔ انہوں نے ساری زندگی جھوٹ اور بناوٹ کے خلاف جنگ لڑی۔ ایک خوددار اور انا پسند شخصیت کی حیثیت سے زندگی گزاری، سچ لکھنے اور سچ بولنے پر انہیںکئی بار جیل کی صعوبتیں برداشت کرنا پڑیں، سر نہیں جھکایا اور نہ ہی کبھی اپنے اصولوں پر سودے بازی کی، ہمیشہ سچ کا علم بلند رکھا، ان کا دامن تمام عمر پاک رہا۔ استاد ایک جگہ یوں فرماتے ہیں:
سٹیجاں اتے سکندر ہوئی دا
سٹیجوں اُتر کے قلندر ہوئی دا
کسے جے حکومت نال اڑ جائے دامن
بس پھیر کیہ اے اندر ہوئی اے
“استاد دامن دریا دل ہونے کے ساتھ ساتھ خلوص اور ادب کی دولت سے مالا مال تھے انہوں نے پاکستان بننے کے بعد ساری عمر اکیلے ہی گزاری، ان کی بیوی اور ایک بچہ تھا جو انقلاب 1948ء کے دوران شہید ہو گے پھر آپ نے دوسری شادی کرنا پسند نہ فرمایا، بلکہ دوسری شادی کو سودے بازی قرار دیا انہیں اپنے وطن عزیز سے بہت پیار تھا، انقلاب کے بعد ہندوستان کے پہلے وزیراعظم نے آپ کو ہندوستان میں رہنے اور ہر قسم کی سہولتوں سے آراستہ کرنے کا لالچ دیا لیکن استاد نے ان کی پیشکش کو خوشی سے ٹھکرا دیا اور اپنی پاک دھرتی سے محبت کا اظہار کتے ہوئے مخاطب ہوئے ہیں:
خون جگر دا تلی تے رکھ کے تے
اسیں دھرتی پوجدے پوجدے گزر چلے
ایتھے کیوں گزارئیے زندگی نوں
ایہو سوچدے سوچے گزر چلے
استاد دامن کی بہت بڑی خوش قسمتی ہے کہ آپ نے زندگی کے چالیس سال اس متحرک کوٹھری میں گزارے جہاں چار صدیاں پہلے حضرت شاہ حسین قیام فرماتے تھے۔ اس نسبت سے استاد کی خواہش پر ان کے جسد خاکی کو باغبان پورہ حضرت شاہ حسین کے پہلو میں دفن کیا گیا۔ استاد دامن کی موت کے بعد آپ کے شاگردوں نے حکومت پنجاب سے انکی کوٹھی کو ‘‘دامن میموریل کونسل’’ رجسٹرڈ کروایا اور استاد کے کلام کو محفوظ کیا۔ انکے کلام کی اشاعت کا سلسلہ جاری ہے۔ اس سے بیشتر مختلف تنظیموں کی جانب سے تھوڑا بہت کلام چپ چکا ہے۔ جو قابل ستائش ہے آخری دنوں میں آپ ’’ہیر‘‘ لکھ رہے تھے کہ وقت نے اتنی مہلت نہ دی۔ آپ نے ساری عمر پنجابی زبان کی ترقی کے لئے کام کیا، ماں بولی سے اپنی چاہت کا ذکر کچھ اس طرح کرتے ہیں:
میں آں پنجابی پنجاب دے رہن والا
سدا خیر پنجابی دی منگدا ہاں
ٹکڑا کسے پنجابن دی ونگ دا ہاں
موتی کسے سہاگن دی نتھ دا ہاں
جب تک پنجاب زندہ ہے استاد کا کلام زندہ رہے گا۔ آپ کی ذات کی طرح آپ کی زبان اور کلام بھی بالکل آسان و سادہ، ہر منافقت سے پاک ہے۔ آپ کی زبان پر جو لفظ آتا تھا وہی دل میں ہوتا تھا۔ سچ کہنے اور بولنے پر مارشل لاء دور میں سزا بھگتی پڑی۔ آپ کے چند اشعار جو آپ نے مارشل لاء دور میں لکھے درج ذیل ہیں:
اک تے رہندا عرشاں اُتے
دوجا رہندا فرشاں اُتے
اوہدا ناں اے اللہ میاں
ایہدا ناں اے جنرل ضیاء
واہ بئی واہ جنرل ضیاء
کون کہندا توں ایتھوں جا
فیض احمد فیض مرحوم، اداکار علائو الدین مرحوم، گلو کار شوکت علی، احمد راہی، حبیب جالب استاد کے پکے یار اور عقیدت مند تھے۔ استاد یاروں کا یار اور دشمنوں کے لئے اس کا قلم یلغار تھا۔ دوسری طرف دامن پنجاب کا رانجھا اور پنجابی ادب کا باپ تھا۔
استاد دامن فرماتے تھے کہ میری ماں دھوبن تھی اس لئے من میرا میل سے پاک ہے اور میرا باپ درزی تھا اس لئے میں نے ٹکڑے ٹکڑے جوڑ کر اپنے دامن کو محفوظ کیا دوسری طرف استاد دامن کو یہ کہاوت بھی بہت مشہور ہوئی:
کامیابی نوں سلاماں
ناکامی دی آں نیلاماں
ایسے لوگ جب دنیا سے رخصت ہو جاتے ہیں تو ہمارے درمان اس طرح موجود ہوتے ہیں جیسے پہلے تھے۔ ان کی یادیں ہمارے لئے سرمایہ حیات ہیں۔
وفات کے وقت استاد دامن کی عمر بہتر برس تھی استاد دامن اس ریا کار فانی دنیا سے کوچ کر گئے۔ اپنے پیچھے ایک انمٹ داسان چھوڑ گئے۔ جب تک پنجاب کے ریائوں میں روانی ہے اور پنجاب زندہ ہے ان کی یاد بھی طوفانی لہروں کی طرح زندہ تابندہ رہے گی۔
بندہ گل دا تے ہی دا اے
بھاویں سر تے خاک پوے چھاننے دی
موجود چوہدری توں چاک ہو گیا سی
پر ہیر تے ہو گئی ناں رانھجے دی

ایہ رپورٹ جینئیس کراچی دے مارچ اپریل995 دے شمارے وچ چھپی