غدر لہر دی پنجابی بولی، پنجابی لپی تے پنجابی ساہت نوں دان۔
لکھت:کیسر سنگھ (ناولسٹ)
Kaiser Singh(Canada)

غدر لہر دی پنجابی بولی، پنجابی لپی تے پنجابی ساہت نوں دان۔
کسان کنک تے ہور اناج بیجدا، پانی دیندا، گوڈیاں کردا فصلاں دی راکھی کردا، فصلاں وڈھدا، گاہ گائوندا تے اناج دیاں بوریاں بھر کے لوکاں دے پیٹ پالنا کردا ہے۔
کنک تے ہور اناجاں وانگوں کسان، کپاہ دی کھیتی کر کے لوکاں دے پنڈے کجن دی کرت وی کردا ہے۔ کسان دی اُپج کپاہ دے سہارے جولاہیاں تنبن کتن اُنن دا کم سنبھال دا ہے۔ درزی، کپڑے سی کے لوکاں دے ننگیج ہی نہیں ڈھکدا سگوں لوکاں لئی وچھونے وی بسترے تے ہور نمایاں انیکاں چیزاں تیار کردا ہے۔ ترکھان، بوہے باریاں، منجھیاں، پیڑیاں تیار کرن دی کرت کردا ہے۔ لوہار، کسان لئی ہلاں دے پھل، جولائے لئی چرخے دا تکلا، درزی لئی قینچی، گز تے ہور کئی کجھ بناندا ہے۔
ساہتکار، ایہناں کرتیاں دی کرت ہی زندا ہے، ایہہ کرتی منکھتا دے سریر دے رکھوالے ہوندے ہن۔ ساہتکار ایہناں کرتیاں واسطے آتما دی خوراک پیدا کردا ہے۔ اوہناں کرتاںواسطے آتما دی خوراک پیدا کردا ہے۔ اوہناں کرتاں دے دل دماغ تے آتما نوں کھڑا کرن تے کھڑا رکھن لئی سچی کرت کردا ہے۔ کیرتیاں نوں اوہناں دی کرت وچ بھروسا رکھن دی پکی کردا ہے۔ ساہتکار، کرتی لوکاں نوں ظالم تے ظلم، ظالم حاکماں تے ظالم مکاراں دے دھکیاں دا مقابلہ کرن لئی تیار کرن دی سچی کرت کردا ہے۔
سچا ساہتکار، سچی کرت کردا ہے، اوسدی کرت دا بیج سچا ہوندا ہے، سچ دی رکھیا لئی اوہ دنیا دے کرتیاں نوں اکو جیہے سمجھ کے، اوہناں دی سانجھی کرت تے سانجھے سنگرش دی گل کردا ہے۔
فیر اک وقت آیا جد پنجابی دی دھرتی اتے جمے پلے نوجواناں نے کینیڈا تے امریکا ول مونہہ کر لیا۔ جنگلاں وچ لکڑاں پاڑدا، لکڑاں دے کارخانیاں وچ پھٹے کھچدا، کھیتاں وچ مزدوری کردا، ریلاں دیاں پیڑیاں وچھائوندا، سڑکاں بناوندا، کوئلے تے لوہے دیاں کاناں وچ کم کرن لئی مجبور ہو گیا اوس ویلے کرتی ساہتکار دا جنم ہویا۔ آلواں، شکرقندی، کماد تے دھان دے کھیتاں وچ بھوڑیاں کردا، سیباں، سنتریاں، انگوراں، امروداں تے ہور پھلاں دے رُکھاں نال گھلدا مُڑھکو مُڑھکی ہویا اُٹھیا۔
دیسوں پین دھکے، پردیس کوئی نہ
ساڈا پردیسیاں دا دیس کوئی نہ
کفن سراں اُتے بنھ کے کرتی ساہتکار، سورمے ایہہ توکاں گائوندے گائوندے، غلام دیس دی آزادی واسطے، آہوتیاں دین لئی دیس ول مُڑ پئے، فیر ایہہ کرتی ساہتکار گا اُٹھے۔
’’چلو چلئے دیس نوں یُدھ کرنے
ایہو آخری بچن فرمان ہوئے
گدڑ پچھانہہ تے جان گے شیر اگے
جدوں بگل لڑائی دے آن ہوئے !‘‘
ہزاراں دی گنتی وچ کرتی یودھے کینیڈا تے امریکہ دی دھرتی چھڈ کے دیس دی آزادی دی جنگ وچ جتن واسطے دیس پہنچ گئے۔ دیس دی لوکائی سُتی پئی سی۔ پردیسی حاکماں نے ہرمندر صاحب دے سرکاری سربراہ اروڑا سنگھ توں وی بیان دوا دِتا کہ ’’جو سکھ باہرلے مُلکاں توں آئے جنگ دے دوران انگریزاں دے خلاف لڑن لئی آ رہے ہن اوہ سکھ ہی نہیں غدار ہن۔ ‘‘
غداراں نے اپنا سارا ٹل لا لیا پر فیر وی پردیسی سرکاری دے ہتھیاراں دی دیسی غلام فوجیاں، دیسی غداراں تے مخبراں دا مقابلے وچ اپنے مقصد وچ سپھل ہو گئے۔ سمایا کے دوجے حملے دیاں تیاریاں کرن لئی کھنڈ پنڈ ہے۔ کرتار سنگھ سرابھا، ہرنام سنگھ ٹنڈی لاٹ تے جگت سنگھ، سور سنگھ سرحدی، صوبے وچ پہنچ گئے۔ اوکھے کواڑ دی رہ ایہناں کئی صلاحاں کیتیاں تے ڈھائیاں۔ اِک دِن نویکلے بہہ کے کرتار سنگھ سرابھا نے اک غدری کوتا دوہاں غدری۔ ساتھیاں نوں سُنا کے پنجاب مُڑن دا فیصلہ کر دتا۔
ہند دے بہادرو کیوں بیٹھے چُپ جی
اگ لگی دیس ہن سہارو دُھپ جی
بننی ایہہ تاہی ہے سریر دھج کے
بنی سر شریراں دے، کیہ جانا بھج کے
سر دے باجھ نہیں کم سرنا،
یُدھ وچ پیا ضرور مرنا،
پوو للکارا شیراں وانگ گج کے،
بنی سر شیراں دے کیہ جانا بھج کے
ہتھ شمشیر کُد پوئو میدان جی،
مار مار ویریاں دے لائو گھانجی
ویریاں دے، آئو لہو پئیے رج کے،
بنی سر شیراں دے کیہ جانا بھج کے
مار لئیے ویری، مر جائیے آپ جی،
کائرتا غریبی، مٹ جائیے تاپ تاں،
پا لئیے شہیدی سورے شیر گج کے،
بنی سر شیراں دے کیہ جانا بھج کے ‘‘
جد تنے یُودھے پنجاب مُڑے تاں اک سرکاری مخبر نے پُلس نوں خبر کر کے پھڑوا دتے، کرتار سنگھ سرابھے تے جگت سنگھ، سور سنگھ سرحدی نوں پھانسی دی سزا ہوئی تے ہرنام سنگھ ٹنڈی لاٹ نوں عمر قید۔ پھانسی دے تختے اُتے جھولن توں پہلوں نوجوان کرتار سنگھ سرابھا فیر گا اُٹھیا۔
شاوا دیس دی جندڑیے بڑی اوکھی
گلاںکرنیاں ڈھیر سکھالیاں نے
جیہناں دیس سیوا وچ پیر پایا
اوہناں لکھ مصیبتاں جھلیاں نی
جیہناں دیس سیوا عشق لگا
محل ماڑیاں چھڈ فقیر ہوئے
ہس ہس کے چڑھے کئی پھانسیاں تے
کالے پانیاں دل لئی ترہائے
معافی منگنی نہیں منظور سانوں
بنے عشق سڑ اج دے ویر ہوئے
اساں دیس آزاد ضرور کرنا
ٹکڑے انت نوں بھاویں سریر ہوئے
کرتی، ساہت کار جو کہندے، اوہ کر کے وکھائوندے۔ جو آپ کر کے وکھائے اوس دا نعرہ لائوندا ہے تے ہورناں نوں وی پریردا ہے۔ اپنا سبھ کجھ دیس توں نثار کر کے ہی ہوراں نوں آہوتیاں دین والے عشق دی پریرنا دیندا ہے۔ اوہ کہنی تے کرنی دا سچا ساہتکار ہو اُگڑدا ہے۔کہنی دے سوہے تے کرنی دے کوڑے۔ساہتکاراں نوں اوہ سچ دے علمبردار تے ساہتکار نہیں مندا۔ راجیاں، مہاراجیاں، سرمائے داراں جاگیراراں تے کارخانیاں داراں دے پکھ وچ لُک کے چاپلوسی کرن والیاں نوں اوہ سرکاری ہون دا خطاب دیندے۔
ساہت اوہ ہے جو لوکاں واسطے ہوئے، لوکاں بارے ہوئے، لوکاں دی بولی وچ ہوئے تے لوکاں نوں سمجھ آوے، ویلے دیاں سرکاراں تے لوکاں نوں سمجھ آوے۔ ویلے دیاں سرکاراں تے لوکاں دے حاکماں دیاں خوشیاں پراپت کرن والا ساہت کار ہیں ہو سکدا۔ اجیہے ساہت نوں صرف منگتیاں تے مالکاں والا قصہ تاں کہیا جا سکدا ہے۔
اج کل دا ساہتکار ودوتا بھریاں اوہ گلاں لکھدے، اوس بولی وچ لکھدے جو کیول اوس نوں یاں اوس ورگے ’’اٹولٹو‘‘ لوکاں دی سمجھ وچ ہی پے سکے۔ اوہ سمجھدا ہے کہ جے اوس دی گل لوکاں دے پلے پے گئی تاں اوس دی ودوتا دا سکہ ہی لوکاں نے نہیں مننا۔
مینوں کئی واری ایہو جاپدے کہ مینوں اج کل اٹولٹو ودواناں دی پنجابی پڑھن لئی تے سمجھن لئی نویں سریوں پنجابی پڑھنی پوے گی۔
پنجاب نوں غلام بنا لین پچھوں، انگریزاں نوں ایہہ ڈر لگا کہ ہارے ہوئے سکھ کدھرے فیر نہ آن پین۔ مند حالی دے کارن کدھرے بلوے نہ کرن لگ پین۔ انگریزاں نے پنجابی کسان نوں جواناں نوں اپنیاں فوجاں وچ بھرتی کر کے پوربی ایشیا وچ لے جا کے، اپنے ایس مسئلے نوں حل کر لیا۔ نوجواناں نوں اپنے گھراں توں دور کر دتا۔ انگریزاں نے پینڈو کسان نوجواناں نوں غلام بنا کے، ایہناں غلاں دے بہوبل نال پوربی ایشیا دے وسنیکاں نوں غلام بنائے رکھن دی سازش کیتی۔ اجیہے سکھ، فوجیاں نوں ملکہ وکٹوریا دی جوبلی سمے سلامی دین لئی لندن بھیجیا گیا۔ ہندوستان واپس مڑن لئی ایہناں فوجاں نوںکینیڈا راہیں بھجوایا گیا، ایہ گل 1891ء دی ہے۔ کینیڈا دے پوربی کنڈھے توں پچھمی تک، ریلوے لائن کجھ ہی سال پہلوں بن چکی سی۔ ایہہ فوجی لگ بھگ پنج ہزار یل، گڈی دا سفر کر کے وینکور پُجے۔
اوہناں پوربی کنڈے توں پچھمی کنڈے ول جان سمے کھلیاں زمیناں تکیاں، گھنے جنگل ویکھے، ندیاں دے شوکدی پانیاں دیاں آوازاں سنیاں۔ قسم قسم دے جنگلی جانوراں نوں کُھلے میداناں وچ کھورو پائوندیاں تکیا۔ میداناں وچ کنکاں نالوں اُچے گھاہ اُگے تکے۔ آکاش نال گلاں کردے رکھاں دے آلے دوالے، رنگ برنگے ؒپھُلاں دیاں سگندھیاں مانیاں، پہاڑاں دیاں چوٹیاں، برفاں نال ڈھکیاں چٹی دودھ دُھپ وچ چمکدیاں ویکھ کے۔ پنجاب دے گبھروواں دے دل تڑپ اُٹھے۔ اوہناں دی زمین دی بھُکھ تے سہیپن مانن دی تڑپ جاگ اُٹھی۔ ایس نویں دھرتی نے اوہناں دے ذہناں نوں کیل لیا اوہ ایس دھرتی اُتے قبضہ کر کے سچی کرت کرن دے سپنے لین لگ پئے۔
واپس مُڑنا اوہناں دی مجبوری سی، دیس مُڑدیاں اوہ شنگائی، ہانگ کانگ، سنگا پور تے رنگون رُکدے گئے سن، اوہ سبھ تھائیں نویں دھرتی، کینیڈا دیاں صفتاں کردے گئے۔ پوربی ایشیا وچ برمیاں، ملائیاں تے چینیاں تے انگریزاں دے غلام بنائون والے سکھ فوجی تے پُلسے،کینیڈا دیاںصفتاں سُن کے کینیڈا تے دھاوا بولن لئی کمر کس کرن لگ پئے۔
لنڈن توںکینیڈا ہو کے واپس گئے، کئی فوجی نام کٹا کے کینیڈا ول تُر پئے۔ اوہناں اپنے پینڈو رشتے دار تے فوجی ساتھی نال ہور لئے۔ پورپی ایشیا وچ رولا پے گیا ’’کینیڈا کُھل گیا ہے‘‘ نام کٹے فوجی اپنے ہور ساتھیاں نوں نال لے کے دھڑا دھڑ کینیڈا پہنچن لگ پئے۔ ویہویں صدی دے ارنبھ وچ ہزراں سکھ، کجھ پنجابی مسلمان تے اِکے دُکے پنجابی ہندو وکٹوریا تے ویکنوور دیاں بندر گاہواں اُتے جا اُترے۔
سکھاں دے اُچے لمے قد، نوجوان داڑھیاں مچھاں تے سراں اتے فوجی ڈھنگ دیاں بدھیاں دستاراں، پچھمی ڈھنگ تے تھری سوٹ، پیریں کالے شاہ لشکدے بوٹ تے ہتھاں وچ چھتریاں سبھ فوجی افسر لگدے۔
کرت دی انتا جنن والے فوجیاں نوں جو کم لبھا اوہو کر لیا۔ ہور ریلاں وچھائیاں گئیاں سن۔ جنگل کٹ کے عمارتی لکڑیاں تیار کیتیاں جا رہیا سن۔ کئیاں نے زمین خرید کے گاواں رکھ لئیاں تے دودھ دا وپار کر لیا۔
1904 تے 1908 وچالے، لگ بھگ تن ہزار سکھ برٹش کولمبیا صوبے وچ پہنچ چکے سن، سمندر کنڈھے دو وڈے شہراں وکٹوریاں تے وینکوور دے آلے دوالے وڈی گنتی کم کر رہی سی۔ اوہناں نے خالصہ وی جتھے بنا کے 1908ء وچ وینکور تے 1912ء وچ وکٹوریا گردووارے تیار کر لئے۔ ایہہ دوویں تھاں سکھاں ہندوواں تے مسلماناں دے مل بیٹھن دا ٹکانے بن گئے۔ ہر ایتوار دیوان لگدے۔ لنگرلگدے مگروں اپنے دُکھ سُکھ سانجھے کردے۔
ایسے دوران کینیڈین گوریاں دے واویلاں کرن تے ہندوستانیاں دی آمد تے پابندی لا دتی سی، جتھے جتھے وی ہندی مزدور کم کردے سن۔ اوہناں اپنیاں جتھے بندیاں بنا لئیاں، نسل وادی گوریاں دا مقابلہ کرنا ارنبھ دتا۔

        کینیڈا سرکار نے ست ہندی مزدوراں نوں کینیڈا وچوں کڈھدے برٹش ہانڈورس بھیج دین دا جتن کیتا جو خالصہ دیوان دی جتھے بندی نے اسپھل بنا دتا۔ 
        ہندی مزدوراں نوں کینیڈا آ کے اک نواں تجربہ ہویا سی جس کر کے اوہناں دی غلامی اوہناں نوں چُبھن لگ پئی سی۔ پوربی ایشیا دے دیساں وچ اوہ انگریزاں پچھوں دوجے درجے دے حکمران منے جاندے سن، کینیڈا وچ مزدوریاں کر کے اوہناں نوں اپنی اصلیت دا گیان ہو گیا۔ گردوارے دے اک دیوان وچ جد ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ جد تک غلامی دا طوق نہیں لتھدا اوہناں دیاں تکلیفاں ودھدیاں ہی جان گیاں، تاں سنگھ دیس جا کے آزادی دی جنگ لڑن دیاں وچاراں کرن لگ پئے۔ 
        گردوارے وچ دیوان لگن سمے سبھ لوک عام کپڑے پا کے شامل ہوندے سن۔ کوئی وی پرانی فوجی وردی پا کے نہیں سی آئوندا۔ انج سبھ نے فوجی وریاں تے تمغے سنبھال کے رکھے ہوئے سن۔ جد کم لین جاندے تاں ایہہ وکھائون لئی کہ اوہناں نے فوج وچ وی کم کیتا ہے۔

فوجی وردی پا کے، تمغے، لا کے، سفارشی چٹھیاں لے کے جاندے۔
اک دیوان وچ بھائی گریب سنگھ پریت پردھان خالصہ دیوان، وینکوور آپ وردی پا کے، تمغے لا کے آ بیٹھا۔ سبھ نے اوس ول گہریاں نظراں نال تکیا، جد دیوان بھوگ پیا تاں اوس نے کھڑا ہو کے کہیا۔ سادھ سنگت جی، تسیں مینوں کیوں نہیں پُچھدے کہ میں فوجی وردی پا کے، تمغے لا کے کیوں آیا ہاں۔
جتھے دار بھائی بھاگ سنگھ جی نے گل بھائی بلونت سنگھ جی نے اکو سمیں کہیا، ’’بھائی صاحب، تسیں آپ ہی دسو! اوس نے اُتر دتا، ’’سبھ توں پہلاں میں فوجی وردی پا کے آئون دی معافی منگدا ہاں۔ اصل گل ایہہ ہے کہ میں ایس وردی نوں غلامی دی وردی سمجھدا ہاں۔ تمغے وی غلامی دی تمغے ہن۔ ایس لئی میں اج ارادہ کر کے آیا ہاں کہ ایہہ وردی، ایہہ تمغے تے انگریز فوجی افسراں ولوں ملیاں سفارشی چٹھیاں، گردوارے دے ویڑھے وچ ساریاں دے ساہمنے ساڑ دیاں۔ ایہناں چیزاں دی ہولی کھیل کے گھر مڑاں گا۔ سادھ سنگت داس نوں ایہہ غلامی دیاں نشانیاں ساڑن دی آگیا دین دی کرپا کرے۔ ‘‘
بس فیر کیہ سی جیکار تے جیکار گجن لگ پیا، سبھ لوگ آپو اپنے گھراں نوں نس اُٹھے، وردیاں تمغے تے سفارشی چٹھیاں لے آئے۔ ویڑھے وچ وڑدیاں، تمغے تے سفارشی چٹھیاں دا ڈھیر لگ لگیا۔ بھائی گریب سنگھ نے پہلی تیلی لائی۔ فیر ہور فوجیاں تیلیاںلائیاں۔ سکھ، مسلماناں تے ہندوواں نے غلامی دی ہولی ساڑ کے آپس وچ رج رج کے جپھیاں پائیاں۔ ’’آزادی، آزادی، پورن آزادی‘‘ دیاں ہزاراں آوازاں کٹیاں اُٹھیاں۔
ایہہ لہر دنو دن زور پھڑدی گئی ایس ہولی دیاں خبراں امریکا دے سکھاں وچ وی پج گئیاں۔ سبھ چھڑے سن، ٹبر دیس سن۔ ویہہ ویہہ، پنجھی پنجھی مزدوراں سانجھے ڈیریاں وچ رہندے سن تے سارے کھاندے پیندے سن۔ مذہبی بھیت توڑ کے، آزادی پراپت کرن دیاں گلاں ہر روز ہوندیاں۔ کینیڈا تے امریکا ہندی حداں ٹپ کے اک دوجے ول جاندے سن۔
امریکہ دے سکھاں نے وی 1912ء سٹا کٹین (کیلی فورنیا) لہر وچ گردوارا بنا لیا سی۔ مزدراں دے حقاں لئی جتھے بندی وی بنا لئی۔ غلامی دے الٹ، انگ دُھخدی دُھخدی پہلی نومبر 1913ء والے دن بھڑک اُٹھی تے فرانسسکو توں غدر نام دا ہفتہ واری پرچہ پنجابی، اردو،گجراتی تے پشتو وچ کڈھیا گیا۔
اُتری امریکہ وچ سبھ توں پہلاں پرچہ بابو ہرنام سنگھ کاہری ساہری تے گوردت کمار نے رل کے پنجابی وچ کڈھیا۔ ایس ماہوار پرچے دا نام ’’سندیش سیوک‘‘ رکھیا گیا۔ ایہہ ہتھاں نال لکھیا ہوندا۔ ایس پرچے دا پہلا انک گُرمکھی لپی وچ جنوری 1910 نوں کڈھیا
گیا۔ پہلے صفحے اتے موٹے اکھراں وچ لکھیا ہوندا۔
’’مرن بھلا ہے اس کا جو اپنے لئی جئے، جیتا ہے وہ جو مر چکا ہے انسان کے لئے ‘‘

        ’’ایس دیس سیوک پرچے دی معرفت اسیں پنے دیش بھائیوں کی سیوا کرنی چاہتے ہیں۔ ‘‘
        ’’اک اونکار سنگر جہائے ‘‘
        ’’سندشی سیوک Vest. Fair. View. Vanvouver 1632-2nd AVE.‘‘
        ایس پرچے دی قیمت دس سینٹ تے سال دا چندہ اک ڈالر سی۔ پرچے دی لپی پنجابی (گرمُکھی) ہے پر بولی رلی ملی پنجابی تے ہندوستانی ہے۔ 
        24 اپریل 1910نوں خالصہ دیوان وینکوور وچ کجھ گر متے پاس کیتے گئے۔ سندیش سیوک وچ چھاپے گئے متیاں دی وارتک دا نمونا۔ 
        ’’کینیڈا وچ ہندوستان توں آون واسطے جو قانون ہے۔ اوہ جس طرح اوس نوں ورتیا جاندا ہے۔ اوس طریقے نال ساڈے دیساں نوں ایتھے آئون وچ بہت بڑی روک پیدا ہوندا ہے۔ ‘‘
        ’’ایس قانون دا شبد کجھ عجیب ہن اور اوہناں نوں کچہریاں وچ ایس طور پر ورتیا جانا ہے کہ سانوں ایس ملک وچ امن نہیں مل سکدا۔ اسیں ایس واسطے بینتی کردے ہاں کہ کینیڈا دی سرکاری مہربانی کر کے ایس ورتمان قانون کو ایس طرح بدلے کہ ساڈا دیسی بھراواں نوں ہندوستان اور ہور مُلکاں توں آئون واسطے دقتاں دور کیتیاں جان۔ ‘‘
        ’’ورتمان قانون سرکار انگریزی دے اصول دے مطابق نہیں کیوں کہ ایس قانون نال ہندوستان دے لوکاںتے ہور انگریزی رعیت وچ بھید پیدا کیتا جاندا ہے کہ اک ہندوستانیاں نوں جو ڈالر وکھائونا پیندا ہے۔ ہور سرکاری (انگریزی رعیت نوں اتنا ڈالر ایس جگہ اترن وقت نہیں وکھائونا پیندا۔ 
        ’’ورتمان قانون دے نال ہندوستانی مجبور ہن کہ اوہ ہندوستان توں ٹکٹ لے کے ایتھے کینیڈا آئون جد کہ اسیں انگریزی رعیت ہاں۔ جد کہ اسیں انگریزی رعیت ہاں تے سرکاری قانون دے مطابق، سرکار انگریزی دے جس مالک یا ٹاپو وچ ہوئیے اسیں اوسے جگہ دے ہی باسی سمجھے جاندے ہاں۔ ایس واسطے اسیں نہیں سمجھ سکے کہ کینیڈا سرکار ایس قانون نوں ٹھیک طور تے ورت کے کیوں سانوں لنڈن، ہانگ کانگ، سنگا پور اور سرکاری انگریزی دی دوسری راج ہی جنگ توں کینیڈا آئون وچ روکدی ہے۔ 
        ’’ورتمان قانون نوں اگر اسیں ٹھیک کم لیائے تاں اک بہت نام نسب گل تے جاندی ہے کیونکہ ہندوستان توں کینیڈا آئون لئی سدھا جہاز ہے ہی نہیں۔ سانوں یاں تاں ہانگ کانگ دا رستے یاں ولائت (لنڈن) دے رستے آئونا پیندا ہے۔ ایس د امطلب ایہہ ہے کہ اسیں کینیڈا وچ آہی نہیں سکدے۔ ‘‘
        سندیش سیوک وچ کرتی لوک کویتاں وی چھپواندے رہے ہن۔قوی بشن سنگھ نے دوہڑے، بیتے تے کوڑا چھند وی لکھے

ہن۔کوڑا چھند دا نمونا :
سناں پیارو بھائیو کورڑا میں گاوندا
دریا دا حال یارو ہاں سنائوندا
آکھ کے سناواں اک گل سجنو
رکھنا دھیان ایہدے ول سجنو
آکھدا ہے کاس جو مکھوں پکار کے
سکھ لو ودیا لیل دھار کے
گنتی وچ انڈیا بڑ اکہا گیا
ودیا دا بیج یارو ہار کھا گیا
جرمن فرانس ویکھو سارے لوک جی
ودیا دی لگی ساریاں نوں جھوک جی
جٹ دیاں ہون یارو سبھ بھونیاں
سکھ لوو کلا بنائونیاں چلائونیاں
بار بار چت میں کرو وچار جی
ہنر دے وچ ہو بڑی بہادری جی
ایتھے اک منڈا کلا نوں چلاوندا
اک سو تے بیس ہے وہ ڈالا پاوندا
روز بروز اوس نوں میں رہاں تکدا
پنج سیر بھار نہیں چُک سکدا
ودیا دے کارنے ہے موجاںماندا
بادشاہ، کنگال نوںنہیں پچھائوندا
کونسل والے دفتر گوری کم کردی
دو سو ڈالر اوس نوں طلب تردی
9
بات ول پیاریو کرو دھیان جی
ویکھدا میں نت تے رہاں حیران جی
اسیں یارو پھردے ڈنگر چاردے
بڑی حد نوکری دلیل دھار دے
سمجھنی کلام جیہڑی میں سنائی ہے
بشن لنگ بیچ نہ فرق گئی ہے
نوٹ: گرو کمار دت نوں کینیڈین ولیم ہاپکلسن نے ذرا دھمکا کے کینیڈا چھڈ جان اُتے مجبور کر دتا۔ بابو ہرنام سنگھ دوبھاسے دا کم مفت کردا سی۔ ہاپکلسن پیسے لے کے دوبھاسیاں بندا سی۔ اوس نے ’’باغی‘‘ ہون دا الزام لا کے بابو ہرنام سنگھ نوں کینیڈا وچوں کڈھوا دتا۔ تے ’’سندیش سیوک‘‘ بند ہو گیا ۔
بھائی کرتار سنگھ ہند نےل 1909ء وچ خالصہ کالج امرتسر توںمیٹرک پاس کیتی، اوس توں کجھ ہی سمے پچھوں اوہ پڑھن لئی کینیڈا پُج گیا۔کینیڈا دے ہندوستانیاں دے دکھ ویکھ کے اوس نے پڑھائی دا خیال چھڈ کے ’’سنسار‘‘ دا پرچار کڈھیا تاکہ اوہ اپنے خیال دیس بھائیاں دی سیوا کر سکے۔ایہہ پرچہ 1912 وچ نکلیا ایہہ پہلا پرچہ سی جو گرمکھی ٹائپ وچ چھپنا شروع ہویا۔ ڈاکٹر سندر سنگھ تے بھائی پیارا سنگھ لنگیری، گرنتھی گردوارا وکٹوریا اوسدے حمایتی سن۔ ڈاکٹر سند ر سنگھ نے ’’ایرین‘‘ ناں دا انگریزی پرچہ کڈھیا ہویا سی۔ اوہ بڑا ودوان سی۔ اوس نے اپنے لوکاں نوں آواز کینیڈین لوکاں تک پہنچاون دا جتن کیتا، ’’سنسار‘‘ دے وچ وی دو صفحے انگریزی وچ ہوندے۔
’’سنسار‘‘ ہندی مزدوراں دے دکھاں دیاں کہانیاں لکھدا، لوکاں نوں دریا پراپتی لئی پریردا۔ ایس دے باوجود گرم دھڑے دے لوک اوس نوں نرم دلیا سمجھدے، گرم دھڑے دے لوک دیس دی آزادی دی منگ کرن لگ پئے سن۔ اوہناں ایہہ نتیجہ کڈھ لیا سی کہ اوہناں دے سارے دُکھاں دا کارن، اوہناں دے دیس دی غلامی سی۔
بھائی بھگوان سنگھ پِنڈ وینگ ضلع امرتسر نواں نواں ہانگ کانگ توں آیا سی۔ اوس نے ایہہ گل ٹور دتی کہ ’’سنسار‘‘ مزدوراںدے چندے نال چلدا ہے ایس لئی قوم دی ملکیت ہے۔ قومی اخبار اُتے اک دو بندیاں دا قبضہ نہیں ہونا چاہیدا، ایس سمبندھ وچ خالصا دیوان ودھدا گیا، سوسائٹی وینکوور ولوں متا وی پاس کیتا گیا۔جھگڑا ودھدا گیا۔ ایس جھگڑے دے درمیان ہاکار بیلا سنگھ جیان ہوشیاری نے ولم ہاپکلنسن دی آگوائی وچ، بھگوان سنگھ دے کڈھے جان وچ لوکاں نے ’’سنسار‘‘ دے وچالکاں دا ہتھ وی محسوس کیتا۔
کاما گاٹا مارو جہاز 21 مئی 1914ء نوں ویکنوور پجا۔ کینیڈا دی سرکار نے مسافراں نوں اترن نہ دتا۔ 21 جولائی 1914ء نوںجہاز موڑ دتا گیا۔ ایہناں دو مہینیاں دے وچالے سرکار کینیڈا، سرکار دے حمایتیاں تے نرم دِل لوکاں اُلٹ عام لوکاں دا اُبھار اُبھر آیا ’’سنسار‘‘ دے چالکاں نوں نرم دلیے سمجھ کے عام لوکاں نے مل ورتن دا وی بند کر دتی، اگست 1914ء وچ انتلا پرکھ چھپ کے بند ہو گیا۔
اوہ آپ ٹورینٹو چلا گیا۔
’’سنسار‘‘ دیاں ساریاں کویتاواں، کرتار سنگھ دُگل، ’’ایڈیٹر‘ نے ’’اکالی‘‘ تخلص ہیٹھاں لکھیا ہن۔
سنسار دی فلم دے نمونے :
اے اندھکار پاپی
اے اندھکار پاپی تیں قوم نوں رولایا
تیں جن مال لئی تے دھرم نوں گوایا
تیں پاپ عجیب دتے تے نیک مرد جتے
قوماں نوں غرق کر کے دل اپنا کھڑایا
دیساں دا نام کیتا جاناں دا گھات کیتا
تیری لکیر اندر سو لُٹیا جو آیا
توں بے ترس ہیں پانبر توں بے شعور باندر
مڑیاں نہ ہاں کدی بھی آئی اوپر جی آیاں
تیری ایہہ دیا دے نیچ بے حیاوے
رلدی ہے قوم میری پاس طرف فیر پایا
ہاں، جاواں کس طرف نوں، ہر جا ہرا پدھر توں
ہندوستان اندر تیرا ہے توں آ جمایا
بھائی دا بھائی ویری، دُکھ درد نیند گہریں
ایہہ گن نے تیرے پاپی، جو سی سو کر ویکھیا
اپنا پہائیا دسے سبھ دیر کتے لسے
نا رجیا اجے بھی، ہاں قہر کیہ کمایا
اُٹھ جا ہے دیر ہوئی، دنیا ہے بہت روئی
ہن ہور نہ سما ہے، توں گیڑ نوں بھلائیا
جا ہور گھر بتھیرے، چھڈ دے ایہہ ڈیرے
تیری ہی دوستی تے میں،جھگا لٹایا
اڑیاں جے ہن کریں گا، سچ جان جھب مریں گا
ایہہ ڈندڑا، اکالی، اخبار دا لیایا
سائوتھ افریقہ و چ گورے کالے دی بھید دے کارن، ہزاراں ہندوستانی مرد عورتاں نے گرفتاریاں دتیاں، 20 نومبر 1913ء دے ’’سنسار‘‘ وچ ایہہ چھپی۔
توں بھی جاگ ویرا
’’آئی تار افریقہ توں اج ساڈی، ویراں کار ویہار نوںچھڈیا ہے
ظلم اتے انصاف دے پرکھنے نوں ڈاڈھا مورچا سوریاں گڈیا ہے
بندے استری اتے جوان سبھناں، رستا جنم تے مرن دا وڈھیا ہے
دیس قوم دی لجیا پالنے نوں، سنے پتراںشیراں نوں کڈھیا ہے
ہتیار قانون دے توڑنے نوں، سبھناں ٹیکس دینوں مُکھ موڑیا ہے
ویر ہوئے وہیگاں دے وچ کُٹھے، جوڑ قید خانے اندر نوں توڑیا ہے
اک ادھ اکال دی رکھ آری، بیڑا پاپ دا سچ نے روڑھیا ہے
بھارت، بچیاں بھُکھیاں جیل اندر بچے لاڈلے باہروں کد دے نیں
ہاہاکار، ورلاپ نہ عیب کوئی، ہو کے تتڑے جگ نوں پھوکدے نیں
بھارت ورچھ ہلے جمی ارچھ ہلے انت نکلے گھرے سلوکدے نیں
حاکم اتے سرکاری وی سوچدی ہے، سورے ہندی نہ ذرا بھی چوکدے نیں
جاگ، جاگ، کینیڈا دے ویر توں بھی، ویلا لمیاں تان نہ سون دا ہے
لڑن بھیڑن دا ویہل نہ مول ویرا، سما چین دا، راگ نہ گائون دا ہے
کتھوں تڑے ویہل مقدمے دے، ڈھیر سیوا دا پہل سکون دا ہے
کریںریس افریقہ دے دھرمیاں دی، کجھ شونق ہے مان دے پائون داہے
’’سنسار‘‘ دی وارتک
سیاٹل (امریکا) دے بھراواں دا مقدما
’’اک دن بھرا دا تھکیا ہویا مسافر دور توں اک سراں ویکھ کے آوے لتاں دا بل کھس چکا ہووے۔ روٹی مُک چکی ہوئے۔ پیاس ستا رہی ہووے۔ اکھاں بند ہوئیاں ہون۔ پالا سکا رہیا ہووے۔ اک صرف سراںدے ہی آسرے دی لو تے آرام دی آس، دل وچ سما رہی ہووے تے اگوں آئوندے نوں سراں والا چار دھکے مار کے باہر کرے۔ ابا تبا بولے، عام لہو۔ اوس غریب دی اوس وقت کیا حالت ہووے گی۔ جان خطرے وچ ہے۔ رات سر پر ہے۔ کوئی دردی بیٹھے دکھائی نہیں دیندا۔ بس جو کوئی اگانہہ معلوم دیندا ہے تاں اک موت ہی موت ہے۔کیہ بھُکھ دی کرڑائی ککر دا زور تھکیویں دیاں چیساں موت دا بھے، اوس غریب نتھاویں نوں جیوندا چھڈن یاں کدا چت نہیں۔
آس سوچوں، جس قوم دے ہزاراں ہی بچے ایس حالت وچ ہر روز رل رہے ہون تے اوہناں نوںکمزور ویکھ کے ہینے سمجھ کے، نکھسمے جان کے، دھکیاں ٹوٹیاں نوں ہزاراں میلاں دا سفر کر چکیاں نوں تے سبھ مال ملکیت اوس سفر دے خرچ وچ پھوک چکیاں نوں اگوں دوجے ملکاں والے سمندر وچ سٹ رہے تے قید وچ سٹ رہے ہون۔ کیہ اوس قوم دے جیون دی کوئی آس ہو سکدی ہے۔ اجے ایہہ گل کسے نوں وی نہیں بھُلی ہووے گی کہ ارجنٹائن توں اپنے بھرا کس بھیڑی حالت وچ مرے جا چکے ہن تے آتر ہوئے ہوئے لنڈن دیاں گلیاں وچ ٹھڈے کھاندے سن۔ ایس گل اتے دنیا ہاسی کردی سی کہ ایہہ کیسی نکھسمی قوم ہے جس دے کدے بٹھائون لئی اک وی نہیں کھڑا ہوندا، کوئی گوہ نہیں کردا۔ دور کیوں جاندے ہو۔ ایتھوںکینیڈا توں ہی سینکڑے بھرا واپس کیتے گئے تے امریکہ توں تاں ہزاراں دیاںمنڈلیاں اپنا آپ برباد کر کے مڑیاں سن … سوچو تاں سہی جے آپاں انڈیا توں تریا امریکہ وچ آ کے قید کیتے جائیے۔ موڑے جان دا حکم ہووے تاں ساڈی کیہ حالت ہووے گی۔ ایہو حال ہر بھرا دا سمجھوتے اوس لئی آپ دی پوری واہ لائو۔
پچھلے اخبار وچ اسیں آپ نوں خبردار کر دتا سی کہ سیاٹل (امریکا) وچ دو سو بھراواں نوں موڑے جان دا حکم ہے تے اسیں اوہناں دا مقدمہ چُک لیا ہے۔ آپ وی مدد کرو۔ ایہہ کوئی لُکی چھپی گل نہیں کہ جے اسیں اوس نازک وقت اتے مقدمے نوں نہ چُک لیندے تے اک اپنے دردی متر نوں، جو اج تائیں اوتھے بیٹھے مقدمے کر رہیا ہے۔ نہ ایتھے پہنچاندے تاں اج اوہ ساڈا دو سو بھرا موڑیا ہویا منیلے دے ادھ وچ ہوندا۔
کافی چھند
’’غدر پارٹی بیڑا چکیا ہند آزاد کراون دا۔ ‘‘
’’آئو! شیرو غدر مچائیے موقع نہیں کھنجاون دا۔ ‘‘
پہلی نومبر 1913 غدر پارٹی دا جنم دن، غدر دا پہلا پرچہ۔ ‘‘

ساڈا نام تے ساڈا کم
’’اج پہلی نومبر 1913 نوں بھارت دی تواریخ وچ اک نواں سمت چلدا ہے۔ کیونکہ اج انگریزی راج دے وردھ پردیس وچوں دیسی زبان وچ جنگ چھڑدا ہے۔ اج دا شبد ہے کہ انگریز راج دی جڑھ اکھاڑن والا اکھر اُردو تے گُرمُکھی اخبار توں ظاہر ہوندا ہے۔ گھر توں دس ہزار میل دور پردیس وچ ایس اخبار دا چھپنا اک اجیہا کم ہے۔ جس اتے نگاہ مارن تے خوشی بھری نہیں سماوندی۔
اج بھارت دی قسمت ہس رہی ہے۔ نویاں اُمیداں تے نویں کماں دا ویلا آ گیا ہے۔ اج چوبراں دے کملائے ہوئے دِلاں اتے جوش تے ہمت دا چھٹا دے کے اوہناں وچ نویںجان پائی گئی ہے۔ اج قلم دی طاقت نال انگریزی راج اتے توپ بیڑ دتا ہے۔ جس دا ناس کرے بنا بند نہیں ہووے گا۔ اج ہندی بھائیاں دی غلام نوں دُور کرن لئی اک نواں رچھ گھڑیا گیا ہے۔جس کر کے انگریز سرکار دا لہو سُک گیا ہے۔ اج اوہ کم چلیا ہے جس دی شہرت ساری دُنیا وچ ہو جائے گی۔جس دیاں گلاں ساڈے پت تے پوترے خوشی نال کرپا کرن گے۔
ساڈا نائوں کہ ہے؟ غدر۔…کم کیہ ہے؟ غدر۔ساڈا نائوں تے کم اک ہی ہے۔ کوئی پُچھ گچھ دی لوڑ نہیں۔ سوال توں جواب پہلاں حاضر ہے۔ غدر دکیہ لوڑ ہے؟ غدر کیوں ہووے گا؟ کس طرح ہووے گا کد ہووے گا؟ لئو جی سارا بھیت دس دیندے ہاں۔ ہمت ہے تاں سُن لئو۔ ہیں گھر نوں بھج جائو۔
کتھے غدر ہووے گا۔ بھارت وچ کد ہووے گا، تھوڑے برساں وچ۔ کیوں ہووے گا؟ کیہ اوہ اب انگریزاں دے ظلم توں خلقت دُکھی ہوگئی ہے اتے آزادی دی خاطر لڑن مرن نوں تیار ہے۔ ایس غدر دی خاطر ہر اک ہندوستانی دا تیار ہو جانا دھرم ہے۔
ڈیڈھ سو برساں توں انگریزاں نے راج جمائونا شروع کیتا ہویا ہے۔ ہولے ہولے سارا ہندوستان دب لیا ہے۔ ریاستاں وچ وی اپنا ہتھ پائوندے جاندے ہن۔ مساں نیپال تے بھوٹان ایہناں دے دنداں توں بچے ہن۔ ہُن ویلا آ گیا ہے۔ ایس اگ نوں بُجھایا جاوے۔ ایس بد ذات ظالم سرکار نوںبرباد کیتا جاوے ملک دی بھلائی دا رستا لبھیا تے پھڑیا جائے، انگریزاں دے راج نے ملک دا ناس کر دتا ہے۔جتھے انگریزاں دے پاپی جھنڈے دی چھاں پیندی ہے اوتھوں خوشی پل وی اُڈ آئوندی ہے۔ اک ہرا پتا نہیں چھڈدی۔ جس
ملک وچ ایہناں لٹیریاں نے ڈیرا لایا ہے۔ اوتھے کال، پلیگ (طاعون) تے ہیضہ ٹُٹ پیندے ہن۔بھارت نوں ایس موذی نال اج کل ہتھ کرنے ہی پینے ہن۔ جے ایس گھول وچ جت ہوئی تاں ملک دی ترقی دے جھنڈے اُٹھائے جان گے۔
1857ء وچ بھارت دے لوکاں نے سوچ وچار کے انگریزاں نوں کڈھ کے اپنا راج بنائون دی خاطر ہندو تے مسلمان تے راجا، پرجا سبھ اکٹھے ہو گئے۔ کئی مہینے غدر جاری رہیا، جس دا ناں توں ہُن وی انگریز کنبدے ہن، پر پورا اتفاق نہ ہون کر کے اوہ وار خالی گیا۔ انگریز اوہ ویلے سارے لوکاںنوںعیسائی بنا رہے سن۔ ریاستاں کھوہ رہے سن۔ جے ایہہ لڑائی برساں پچھوں پاپا رام سنگھ نے کوکے

تیار کیتے کہ انگریزاں دی جڑھ پا پٹائی۔کوکیاں نے انگریزاں دی نوکری چھڈ دتی تے اوس نوں پاپ کہیا ہے تے غدر دا اعلان کرن لگ پئے۔ سمت 1872ء وچ اوہناں نے لڑائی شروع کر دتی پر ستیاں وچوں اک جاگدا بھائی کس طرح لڑ سکدا ہے۔ جنگجو کوکے انگریزاں نے آدمی تے بچے توپاں نال اڑا دِتے تے سارے نامرد ویکھدے رہے۔
ہُن فیر 1905ء وچ لڑائی دا کم توریا جس دا پورا کرن دی خاطرعظیم انساناں تے بہادراں نے اپنیاں جاناں دِتیاں ہن ایہہ دھڑا دن دگنا تے راج چوگنا ودھدا جانا ہے۔ ایس دے وچ بڑے بڑے سوجھوان تے مذہبی آگو ہن جیہناں دے ناں موتیاں دی لڑی دی طرح بھارت دی تواریخ وچ لکھے جاون گے، کس دھڑے دا پروگرام ہے کہ ہندوستان وچ غدر کر کے انگریز راج نوں برباد کیتا جائے تے لوکائی اپنا راج سنبھال کے سُکھ نال رہے۔
ایہہ گل تاں ٹھیک ہے پر ایتھے ہندوستان تے کتھے سانسفرانسسکو۔ ایہہ تاں دسو ایتھے کیونکہ آئے تے اخبار کڈھن دی کیکوں سُجھی۔
سنو! ہندوستان وچ 1905ء توں اوہ بڑا بھاری کم تریا تن سالاں وچ انگریز تھر تھر کنبن لگ پئے۔ فیر 1907ء وچ پنجاب وچ اجیت سنگھ تے لجپت رائے نے بار وچ عملہ ودھن دے اُلٹ بڑے زور نال پرچار کیتے۔ کرشن لٹھ لے کے لاہور آ گیا۔ فوج وی بگڑن لگ پئی۔ سرکار نے اجیت سنگھ تے لجپت رائے نوں پھڑ کے برما بھیج دتا اس توں مگروں برما وچ بڑا کم ہویا۔
دکھنی افریقہ وچ ہندیاں نے ایکا کر کے صاف ایہہ کہہ دتا کہ اسیں بے عزت قوم دی طرح رہنا نہیں چاہوندے اتے قانون نوں نہ منن کر کے سینکڑے ہندوستانی مرد تے عورتاں، جیلاں وچ ڈکے ئے، چھیکڑے فیر چھڈنے پئے۔
ایس توں مگروں برما دے جگنجو ہیم چندر نے پیرس جا کے بمب بنانے سکھے۔ کلکتے آ کے ہور آدیاں نوں سکھائون لگ پیا۔ 20 مئی 1908ء نوں مظفر پور بنگال وچ پہلا بمب پیا۔ ایس بمب دی آواز نال انگریزاں دے ہوش اُڈ ئے۔ سبھ نوں پکڑن لگ پئے۔پر کیہ سی، دیس اندر سار پرچار بند ہوگیا۔ اخبار بند کر دتے۔ لکھن والیاں نوں سزا دے دتی، لیکچر دین والے کالے پانی جیل بھیج دتے۔ مہاتما اربندے گوش اتے مقدمہ چلا کے ایویں ہی، بِنا قصور اک سال حوالات وچ رکھیا۔ ہنس گوپال ناں دے اِک لاہور دے رہن والے گبھرو نوں ست سال لئی کالا پانی دے دتا سبھ نوں چُپ کرا دتا۔
پر ظالم ہمیشہ ہی غلطی کردا ہے۔ اوہدی ہر اک چال اُلٹی ہی پیندی ہے۔ ہر اک تدبیر سواہ ہو جاندی ہے۔ ایس ہلچل وچ کچھ دیس بھگت سرکار دے جال نوں توڑ کے باہر دے دیساں وچ چلے گئے۔ اتے انگریز ویکھدے رہ گئے۔ اربندو گوش تاں فرنچ دی پاڈی چری وچ چلے گئے جتھے انگریز وال وِنگا وی نہیں کر سکدے۔ صوفی انبا پرشاد تے سردار اجیت سنگھ فارس وچ چلے گئے۔ میڈم کاما نے سوئزر لینڈ وچ ’’بندے ماتر‘‘ اخبار کڈھنا شروع کر دتا۔ صوفی جی نے فارس وچ ہی ایتھے دے لوکاں نوں اخبار کڈھ کے انگریزاں دے خلاف کر دتا۔

        ہُن ایس فوج دا جتھا مہکن وچ وی آ پجا ہے۔ غلامی دے پنجاب وچوں نکل کے کیلی فورنیا وچ دوجا پنجاب ٹولیا ہے۔ ایتھے بھراواں نال صاف کھلیاں باتاں کر سکدے ہاں۔ ایتھوں ای ایس جنگ وچ حملہ کرنا ہے۔ سریر بھاویں دیس توں دور ہے پر دل وطن وچ ہے۔ 

J ہُن لڑائی توری رکھن خاطر اخبار ضروری ہے۔ ایتھے کتاباں چھاپیاں جان تے دیس بھیمیاں جان اتے جنگی کم سکھے جان۔ دوجیاں قوماں دی مدد منگی جاوے۔ ایس کم دی خاطر اک سبھا بنائی گئی ہے۔ جس د انام پیسفک کوسٹ ہندوستانی رکھیا گیا ہے، پورٹ لینڈ، ایسٹوریا، سینٹ جان، کائیڈیل ویل، سیکرا موٹو ویرہ ایس دے جتھے ہن۔ دیس بھگتاں نے دولت دتی ہے۔ سانفرانسسکو وچوں یوگانتر آشرم بنایا ہے ایس آشرم وچ اخبار چھپدا ہے۔ کتاباں وی چھپن گئیاں۔ جوان پرچارک تیار کیتے جاندے ہن۔ غدر دی تیاری دا کم شروع کر دتا ہے ایہو جیہے آشرم فرانس جرمنی وچ وی بنائے جان گے۔ فیر کسے طرح دا ڈر نہیں۔
ایہہ آشرم نہیں قلعہ ہے۔ جس توں انگریزی راج اتے گولا باری کیتی گئی ہے۔ ایہہ اخبار نہیں توپ ہے جس توں کوئی ظالم بچ کے نہیں جاوے گا۔ ایس اخبار سیاہی نال چھپدا ہے پر جگر دے خون نال لکھیا جاندا ہے۔ ایس وچ معمولی لکھت نہیں۔ ایہہ سوربیاں تے بہادراں دی بانی ہے۔ جیہڑی بھائیاں نوں جگائو گی۔ ایہہ پریمی سنیہا، ہزاراں میل سمندر پار جا کے دلاں اتے اثر کرے گا۔ ایس لفظ چڑیاں نوں باز بناون گے۔ تے لالچ، پیار، غرور، مورکھتا تے ڈر نوں دور کر کے دیس نوں غدر دی خاطر تیار کرو گا۔ جیہڑا مہان جگ ہووے گا۔
ایہہ اخبار دا کم دیس نال ہوندا ہے، لکھنا، چھاپنا، بھیجنا، سبھ کم پریمی لوک کردے ہن۔ کسے نوں مزدوری نہیں دتی جاندی۔ ایس طرح سانجھاں دے نال کم چل سکدا ہے۔ اپنا چھاپا خرید لیا ہے۔ ہندوستان وچ کئی لکھ اردو تے گرمُکھی پڑھن والے ہن۔ تھوڑے اخباراں نال کجھ نہیںبن سکدا۔ مینوں لکھاں اخباراں دیس بھیجنے چاہیے۔ جو تھوڑا چر چل کے اخبار بند ہو گیا تاں انگریز خوشی منائون گے۔ سانوں اخبار دی ہر مدد کرنی چاہیدی ہے۔
آئو پیاریو، ویلا بیتدا جاندا ہے۔ دیس وچ ظلم دی حد ہو گئی ہے۔ ساری دنیا تہاڈا مونہہ ویکھ رہی ہے کہ کد ایہہ شیر اُٹھن تے کد انگریزاں دا ستیاناس کرن۔ تن، من، دھن سے وقت وی سیوا کرو، ساریاں نوں غدر دی خاطر تیار کر لو۔ کسے دن قلم دی تھاں بندوق تے سیاہی دی تھاں لہو نال کم ہووے گا۔ ایس غدر دی خاطر دعاواں منگو۔ گل کرو تاں غدر وی سفنا ویکھو تاں غدر دا۔ دھن کمائو تاں غدر دی خاطر۔ ان کھائو تاں غدری دی خاطر۔ بس غدر دے سپاہی بن جائو۔
اخبار غدر 1 نومبر 1913
’’غدر اخبار دے پہلے پنے دے سر اُتے لکھیا ہوندا ’’بندے ماترم ‘‘
’’جے تیں پریم کھیلن دا چائو، سر دھر تلی گلی موری آئو ‘‘
’’ساڈا نام تے ساڈا کم‘‘ والا لیکھ لالا ہرے دیال جنرل سکترر غدر پارٹی نے لکھیا۔اوس دا پنجابی اُلتھا کرتار سنگھ سرابھا نے تے کتابت دا کم ہرنام سنگھ ٹنڈلاٹ نے نبھایا۔
غدریاں نے جو کہیا کر وکھایا، کرت سانجھی، لنگر سانجھا دھرم، مذہب آپو اپنے پردیس سانجھا۔ دیس دی دھرتی سانجھی، سچا ساہت کر سچی کرت دی کرت کردا ہے۔ اوس دی کرت دا بیج سچ ہوند اہے۔ ‘‘ سچ دی رکھیا لئی اوہ دنیا دے سبھ لوکاں نوں اکو جہیا سمجھ کہ اوہناں دی سانجھی کرت تے سانجھی جدوجہد دی گل کردا ہے۔
ایہو جہیا ہی اک کرتی۔ ساہتکار دے روپ وچ اُبھر کے گا اُٹھدا ہے۔
’’غدر پارٹی جیہڑا چکیا ہند آزاد کراون دا
آئو شیرو غدر مچائیاں موقع نہیں کھنجاون دا
فوج بتھیری پاس اساڈے بھائی ساڈے بیڑیاں میں
نام، کدے تے کئی ریز روئے وسدے نگر کھیڑیاں میں
لوک ہند دے بڑے شدائی پھس گئے مذہب بھیڑیاں میں
راجنیت دا پتا نہ کوئی جھگڑن پئے بکھیڑیاں میں
ٹکڑے توں سبھ بھُکھے مردے فکر سورگ نوں جاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
ہندو سکھ مسلمان سارے اکو قوم اساڈی ہے
ایہہ بدمعاشی چالاک فرنگی سبھ نوں کیتا پھاڈی ہے
آپس وچ اتفاق نہ کیتا وڈی بھل اساڈی ہے
ترکی، چین، مصر تے کابل جرمن وی ول ساڈی
آئو، کٹھے ہو کے لڑیے ویلا ہے مِل جاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
مندر اتے مسیتاں وچوں چنگے لوک نکالے جی
گردوارے ویچن والے بھائی دل دے کالے جی
رائے بہادر، خان بہادر، باندر پوچھاں والے جی
خفیہ دیس گھات اوہ کردے ساڈے جو رکھوالے جی
ایہناں پاپی لوکاں کولوں فکر کرو بچ جاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
قومی سیوا کدے نہ کردے جو عزت دے بھُکھے جی
گلاں تھی گھر پورا کردے وچوں رہندے رُکھے جی
کم کار نوں جی نہ کردا تیر چلاون سکے جی
ایہناں کولوں بچنا یارو ایہہ سرکاری کُتے جی
اوہناں قومی کم کیہ کرنا فکر جیہناں پھڑے جاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
لیڈر بن کے عزت چاہوندے قومی سیوا کردے نہ
ڈاکو سانوں لئی جاندے راکھی ساڈی کردے نہ
آپ بہاراں لٹن بیٹھے، فکر اوہناں نوں گھر دے نہ
سدا سیوا کرن نہ دیندے، پاسے ہو کے مردے نہ
اُلٹا مرض اوہناں نوں لگا ٹنگاں وچ اڑاونع دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاونا دا
جان پئی سی کرو نہ شیرو، اِک دِن نِکل جانی ہے
جیہناں قومی سیوا کرنی ملنی پدنہانی ہے
دنیا دے وچ نال اساڈے ہوندے کُتے کھانی ہے
تن، من، دھن سبھ وارو جیکر ذوق نشان چڑھاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیںکھنجاون دا
شاہو کار غلامی اندر، جیسے کیڑا موری دا
سیوا خاطر کجھ نہ دیوے، گھٹ لیا مونہہ بوری دا
غدر پارٹی لیکھا لینا کم نہیں کوئی چوری دا
رل مل کرو خاتمہ قوم فرنگی گوری دا
شاہو کارو رَل مل کے ایہہ سانجھا کم چلاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
دشمن ساڈا یورپ دے پھیلیا پھائی ڈاڈھی ہے
جرمن شیر کھڑا ہے گھیری ہن تاں ڈھل اساڈی ہے
اگے جت ہمیشہ کردا ہن تاں ظالم پھاڈی ہے
چھیتی ہمت کرو ہندیو، ہن تاں کسر تساڈی ہے
ہتھوں ہتھی پھڑ لوئو شیرو ویلا ڈھل نہ لاون دا
آئو شیرو غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
چھیتی ہی سبھ دنیا اندر جنگ بڑا مچ جاوے گا
جیہڑا کرو تہاڈی نہ اوہ اپنا ناس کراوے گا
سری عمر غلامی اندر جھر جھر جان گواویں گا
سبھے ہی درکارن اوس نوں، بزدل نام دھراوے گا
ایس غلامی کولوں یارو کم چنگا مر جاون دا
چھیتی غدر مچائیے، موقع نہیں کھنجاون دا
وچ غلامی زندہ رہنا، ایہہ مرداں دی کار نہیں
ایسا پھیر تسانوں مُڑ کے آونا ہتھ شکار نہیں
مرد گجدے وچ میدانیں، جھڈو لنگھن باہر نہیں
جان پیاری کہ کرو نہ شیرو، ایس دا کچھ اعتبار نہیں
آئو وچ میدان لڑئیے، ویلا پچھانہہ نہ جاون دا
چھیتی غدر مچائو شیرو ویلا نہیں کھنجائون دا
لکھاری تے کرتی نوں دُکھ نہیں کیتا جا سکدا، غدر لہر دی ساری بنتر کے کوتا اجیہے ساہتکاراں دی ہی بھرتی ہے۔ ایہناں لکھاریاںوچوں لگ بھگ اَسی فیصدی فوجی جیہناں انگریز راج وچ سارے دیس دی بولی خاص کر کے، فوجیاں دی بولی اُردو بنا دتی گئی سی۔ ایہہ پنجابی نام کنے فوجی اُردو پڑھ لکھ سکدے سن۔ بولدے بھاویں پنجابی ہی سن پر مساں گنتی دے سکھ ہی پنجابی گرمکھی لکھ پڑھ سکدے سن۔ غدر لہر دی سبھ توں وڈی دین ایہہ ہے کہ ’’یگانتر آشرم‘‘ وچ کم کرن والے کارندیاں نے بھاویں اوہ ہندو، مسلم یاں سکھ سن تے پہلوں گرمکھی لپی وچ پنجابی لکھنی پڑھنی سکھی تے فیر غدر پارٹی دے ہر ممبر نوں حکم چاڑھ دتا کیوں پنجابی لکھنی پڑھنی سکھی، ایسے حکم دی تعمیل کرن لئی لالا ہری دیال تے پنڈت ہیم چندر بھار دواج جو مگروں ’’غدر‘‘ اخبار دا ایڈیٹر بناون نے وی گرمکھی لکھی پڑھنی سکھی۔
غدر لہر دی دوجی وڈی دین ایہہ ہے کہ اوہناں دے دیس دی آزادی دے جدوجہد نوں ساری دنیا دے۔ غلام لوکاں دی جدوجہد بنا دتا۔ ایہہ لہر، عالمی فیر فرقو، مذہبی غیر جانبداری تے سنتونترتا دا چانن، منار ہو کے ساری دنیا وچ پھل گئی غدر لہر دی وارتک دے لیکھاں توں ثابت ہو جاندا ہے کہ ایہہ اک سبھ دی سانجھی لہر سی۔ جس نے سوائے دنیا دے غلام لوکاں دی اگوائی کیتی۔کجھ لیکھاں دے سرلیکھ ایس طرح ہن:۔
’’ہائے ساڈی دشا، روسی شہیداں دے کارنامے، آئرش لوکاں دی تیاری، چین وچ غدر، دیسی تے ولائتی جوکاں۔ پنجابی لنگ تے گجراتی عورتاں، میکسیکو وچ زمیندار تے مزدوراں دی حالت، روس اندر غدری دی تیاری، ترکی دی فوج، بھیلاں دی بہادری، چین دیاں اوکڑاں، سپین و چ غریبی تے غدر، چلو کابل، روس وچ غدر خونی ایتوار روسی شہیداں دے کارنامے، گرو کل، یاں غلام کل، کس ناں دے دشمن غلام دی آتما، ندھاڑ وچار جاپان وچ مزدوراں دی ہڑتال، چین دا ساہتکار یو آن شکائی، ڈاکٹر سنیت سن، ایہناں لیکھاں وچوں کجھ کتراں حاضر نیں۔
غدر پارٹی اتے مذہبی جھگڑے
بار بار اخباراں غدر وچ لکھیا جا چکا ہے کہ اخبار غدر مذہبی بکھیڑیاں توں رہت ہو کے، انگریزی سرکار دیاں دیس وچوں جڑھاں پُٹن دا ٹھیکیدار ہے۔ ایس اخبار نوں ہندو، سکھاں، مسلماناں دیاں مذہبی باتاں نال کوئی لگائو نہیں … غدر لہر کوڑی ویل وانگ روز بروز ودھ
رہی ہے۔ غدر پارٹی نے جو بیڑا دیش اتے قوم دی آزادی لئی اُٹھایا ہے اوس وچ دنو دن ترقی ہو رہی ہے۔ ہندوستانی اجے تک ہنیرے وچ ٹھوکراں کھاندا سی، پرانے لیڈراں نے ہندوستانیاں نوں دھوکھے دے وچ لُٹ چھڈیا ہے۔ ہُن غدر اخبار نے اوہناں دیاں اکھاں کھول دتیاں سن۔ ہندوستانی ہُن بھلے بُرے نوں پرکھن لگ پئے سن …
غدر دے سپاہیو تے دیس سیوکو! اپنے پیٹ، پالواں تے بے اصولیاں دے پھندے وچ نہ پھسنا، ویکھنا کتے ایہہ تہانوں مذہبی پاکھنڈاں تے جھگڑیاں وچ پھسا کے اُلٹے رستے نہ پا دین۔ ہُن مرکھتائی، غلامی اتے مذہبی جھگڑیاں دا ویلا نہیں ہے۔ ہُن جاگو بہت سو لیا ہے۔ ہُن ساری طرح دی غلامی دے جال کٹ کے آزاد ہو جائو۔ نہ انگریزاں دی غلامی اچھی ہے تے نہ ہی مذہبی پاکھنڈیاں دی۔ مذہباں دے دور دی انگریزی ڈاکواں وانگوں تہاڈا ماس اُکھیڑ ُاکھیڑ کے بوٹی بوٹی کر کے کھانا چاہوندے ہن۔ تسیں ایہناں دے موہرے متھا رگڑو تے ہتھ جوڑو اتے ایہہ ویلے کھا کے ڈھڈ اتے ہتھ پھیر چھڈن۔ ایہہ غلامی نہیں تاں ہور کیہ ہے۔ بس ہُن آزادی دا سورج نکل آیا ہے۔
ویکھو! ایس سنسار وچ ہر جگہ تہانوں گلی گلی غلام غلام کہہ کہ خوار کیتا جاندا ہے۔ ہندوستان تہاڈی خاطر بھومی وچ دُکھاں دا کوئی انت نہیں، لکھاں آدمی بناں آئی موتوں پلیگ اتے کال نال مرجاندے ہن، تعلیم دا کوئی بندوبست نہیں۔ ٹیکساں اتے لگاناں دی کوئی حد نہیں۔ انصاف دا نشان نہیں پُلس دے ظلم دی کوئی حد نہیں۔ اوتھے تہاڈے زندگی موت نالوں وی بھیڑی ہے۔ ایہناں ساریاں دُکھاں توں خلاصی، غدر پارٹی دا کم ہے۔ ایہدے توں پوتر کم ہور کیہ ہو سکدا ہے۔ کون اجیہا ہندوستانی ہے جو پوتر آزادی نہیں چاہوندا جو لوک مذہبی پاکھنڈ دی آڑ وچ تہانوں غدر پارٹی دے خلاف اُکساوندے ہن۔ اوہ اصل وچ دیس گھاتی، گورنمنٹ دے خفیے ہن۔ انگریزی سرکار ڈردی دا اڑاٹ نکل گیا۔ ہُن سرکار نے کئی طرح دے خفیے بھیجے ہن۔ ہندوستانیوں خبردار ہو جائو، کسے دے پیچ وچ نہ آئو۔ (0 مارچ 1914ئ )
میکسیکو دے غدر چاہون والے لیڈر غدر ہو رہیا ہے
22 جنوری نہیں یوگانتر آشرم ولوں، میکسیکو غدر دے چار لیڈراں دی سٹیشن پر آئو بھگت کیتی گئی۔ ایہہ چارے لیڈر جیل وچوں نکل کے آئے ہن۔ مسٹر رکارڈو میگون، مسٹر مانہیک میگون، مسٹر رویجا تے مسٹر نگوم۔ جیل توں باہر آئون پر ایہناں دے حوصلے پہلاں نالوں وی دونے ہن۔ ساڈے نال باتاں کرن توں معلوم ہویا ہے کہ ایہناں لوکاں وچ بڑا جوش ہے۔ ایہناں دسیا کہ میکسیکو وچ گھٹو گھٹ ستر غدر ہو چکے ہن تے اسی اُتنا چر ہتھیار نہیں رکھاں گے جدوں تیک غلام راڑدا خاتمہ کر کے آزاد نہ ہو جائیے سبھ دے حق برابر ہونے لازمی ہن۔ جے کوئی آدمی راجے یاں نواب دی پوچھ لا کے حکومت کرنی چاہے تاں لوکاں نوں چاہی دا ہے کہ مل کے ایکا کر کے اوس بدمعاشی نوں اوس دی بدمعاشی دی سزا دین۔ اسیں میکسیکو وچ غدر مچائون والے چین تے ہندوستان دی مدد واسطے تیار ہاں۔ اسیں ساری دُنیا وچ ہی ظلم تے
ظالماں دے خلاف غدر کرنا پسند کردے ہاں۔ ‘‘
اوسے ہی رات، رات نوں اوہناں دے لیکچراں دا بندوبست کیتا گیا۔ امریکا دے لوکاں نے وی اوہناں دا بڑا آدر کیتا اوہناں وچ اک نے اپنے تقریر وچ کہیا کہ ریڈ انڈین (امریکا دے پرانے وسنیک) شہر چھڈ کے جنگلاں وچ جا وسے ہن پر اوہناں غلامی منظور نہیں کیتی۔ ایسے طرح اسیں وی میکسیکو وچ کسے گوری قوم دا ظلم حاکم یاں شاہوکار لوکاں دی غلامی نہیں جھلاں گے۔ اسیں آزادی چاہوندے ہاں اسیں اوہناں حاکماں دے مخالفت کردے ہاں جو غریباں نوں لُٹدے ہن۔ پادری دولت مند لوکاں دی عزت کردے ہن۔ دولت مند لوک غریباں نوں غلامی وچ رکھدے ہن۔ اسیں ساری دنیا وچ ظلم حاکماں دے خلاف غدر ویکھنا چاہوندے ہاں۔ جدوں تک پوری آزادی نہ ہووے گی اسیں دم نہیں لواں گے۔‘‘ (0 فروری 1914ئ )

روس وچ غدر … خونی ایتوار
روس وچ پنجاہ سالاں توں غدر دا کم شروع ہے، خفیا سوسائیٹیاں اپنا کم کر رہیاں ہن۔ روس دے بادشاہ ’’زار‘‘ دے پاپی راج دیاں جڑھاں وچ اک دین دی خاطر دوجے دیساں وچوں کتاباں تے اخباراں دے سندور بھر بھر کے بھیجے جاندے ہن۔ ڈاک خانیاں دے منشی، چونگیاں دے محصولیے، پُلس دے سپاہی، جیل خانیاں دے دروغے، شاہی قومی پارٹی نال ملے ہوندے ہن۔ جو اخبار تے کتاباں دوجے دیساں توں بھیجے جاندے ہن۔ ایہہ روس دے زار دے دِل وچ سوئیاں چوبھدے ہن، پلس دی راہیں ڈاک دی پڑتال کیتی جاندی۔ دروغیاں راہیں سیاسی قیدی چھڈائے جاندے ہن۔ ایس مہینے اک ہور سیاسی قیدی سائبیریا توں بھیجیا ہے جو اوتھے عمر قیدی دی سزا بھگت رہیا سی۔ اک سیاسی قیدی دی عزت وچ تے خونی ایتوار منائون لئی جلسہ 24 جنوری نوں کیتا گیا۔ خونی ایتوار ایہہ اک قومی دن ہے بڑا وڈا اکٹھ سانفرانسسکو شہر وچ ہویا۔
ایہہ کہانی ایس طرح ہے کہ 22 جنوری 1905ء نوں کئی سو روسی مزدور مل کے زار پاس گئے تے اپنے حق منگن واسطے عرض کیتی۔ بادشاہ نے ساریاں نوں بندوقاں تے تلواراں نال موت دے گھاٹ اُتار دِتا۔ کئی عمر قید کرا دتے، ایس خونی ایتوار دی یاد وچ روس تے امریکیاں نے لیکچر دِتے۔ لالا ہردیال نے اپنے لیکچر وچ کہیا 19 ویں صدی وچ روسی لوکاں نے بڑے وڈے وڈے کم کیتے تے قربانیاں دِتیاں ہن۔ غدر دے ودھا لئی جو کم روسیاں نے کیتے ہن اوہ اج تیک یورپ تے ایشیا وچ کسے نہیں کیتے الیگزنڈر نے اپنی ساری دولت اچھے اچھے اخبار تے کتاباں چھاپ کے روس نوں بھیجن واسطے دِتی۔ عورتاں تے مرداں نے پرلے درجے دیاںقربانیاں تے شہیدیاں نال روس دی تاریخ نوں لال کر دتا۔ جو روسی امریکا وچ رہندے ہن، اوہناں نوں چاہیدا ہے کہ ایہہ کم جاری رکھن، چھیتی ہی کجھ دیر پچھوں ساری دنیا وچ غدر ہون والا ہے۔
ہندوستانیو! سوچ کہ روسی غدری دی تہاڈے وانگوں دو ہتھ تے دو پیر تے ہی رکھدے ہن پر اوہ اپنے روسی لیڈراں نوں سائبیریا جیسی اوکھی جگہ توں کس طرح لے آئوندے ہن۔ پچھلے پنجاہ سالاں توں کئی قیدی اوہناں نے جیلاں وچ چھڑا کے امریکا تے لنڈن پہنچا دتے پر تہاڈے جیوندے شہید انگریزی جیل خانیاں وچ سڑ رہے ہن۔ اوہناں نوں بینت مارے جاندے ہن جیہڑیاں تے ہتھکڑیاں پہنائیاں جاندیاں ہن۔ سواہ تے مٹی ملی ہوئی روٹی ملدی رہی ہے۔ تسیں اوہناں نوں جیلاں وچوں چھڈائون دا کوئی جتن نہیں کیتا اسیں ایس بات دا جواب تہاڈے پاسوں اُڈیک رہے ہاں۔ ( فروری 1914 )
چین دیاں اوکڑاں
چین نے پنچائیتی راج دا مُڈھ دھریا سی پر طرح طرح دیاں اوکڑاں اُٹھ کھڑیا ہن، جیہناں دیاں جڑھاں وچ دوجیاں قوماں نے ہتھ دتے ہوئے ہن۔ کیونکہ ایہہ پنچائتی راج برابری دے اصولاں اتے کھڑا ہوندا ہے۔ تے کوئی قوماں برابری توں چلدیاں ہن۔ اتے اوس دے خلاف کجھ نہ کجھ کردیاں ہی رہندیاں ہن۔ چینیاں نے وی اک بڑی غلطی کیتی کہ پرانے ویلے دے اہلکار یو آن شکائی نوں اتنے حق دِتے کہ سنسکرت وچ اِک کہاوت ہے کہ ’’دشمن نال کدے محبت نہیں کرنی چاہیدی بھاویں اوہ کِنا ای دوست کیوں نہ بن بیٹھے، کیونکہ پانی کتنا ہی گرم ہوئے فیر وی اگ نوں بجھا ہی دیندا ہے۔ جِناں آدمیاں دے طور طریقے، عادت خیال، تے اصول پرانے زمانے دے اوہ کس طرح اینی چھیتی نویں خیال اپنا سکدے ہن۔ نویں کم لئی نویں ہی آدمی ہونے چاہیدے ہن۔ کیونکہ پرانے لوکاں دے دماغاں وچوں پرانے خیالاں دی بو کدے نہیں جاندی بیل گام راج دا پرانا اہلکار یو آن شکائی برابری تے عوام دی قوت نوں کس طرح پسند کر سکدا ہے۔ پرانیاں تنظیماں تے پرانے آگواں نوں جڑھاں توں اکھیڑ کے سٹ دینا چاہیدا ہے۔ ایہہ نہیں کہ ادھی پرانی۔ ایس طرح اوہی حال ہوندا ہے جو اج کل چین دا ہو رہیا ہے، بنائی سی کھیر ہو گیا دلیہ۔ سیاست وچ مطلبی یاراں اتے اعتبار نہیں کرنا چاہیدا۔ غدر وچ نویں آگو، نویں کماں د ے مُڈھ بنھدے ہن۔ جھوٹھ بولن والے اہلکار کدے قوم دے نویں راج دی نگرانی نہیں کردے۔ ہندی ریاستاں وچ جے نویں اصولاں اتے کم چلایا جاوے تاں اہلکار وی نویں ہی ہونے چاہیدے ہن۔ پرانے ویلے دے بزرگ نویاں باتاں نہیں سمجھدے تے نہ ہی پسند کردے ہن۔ چینی قوم دے پرانے لیڈر کسے کم دے نہیں ہن۔ ویکھن توں معلوم ہوندا ہے کہ جیہناں لیڈراں دے خیال کانگرس وچ بدلدے سن اوہ اوہو جیہی ہی رہے۔ ڈردے ویلے سومے نہیں بنے۔ گوکھلے، لاجپت رائے، چندر پال تے سریندر ناتھ بنیر جی ورگے لیڈر ایویں آتش بازی د اتماشہ ویکھ کے چُپ ہو گئے۔ اصلی غدر ویلے اوہ کجھ کم نہیں آئوندے بس نوجواناں نوں اپنے بل اتے ہی بھروسہ کرنا چاہیدا ہے۔ چین وچ جے ایہناں اصولاں اُتے چلدے تے ایہہ اوکڑاں نہ آئوندیاں۔ ایس توں بِنا دوجیاں قوماں دی چین دے معاملے وچ دخل دے کے گڑ بڑ کردیاں ہن۔ امریکا وپار دے حق منگدا ہے۔ انگریز نکلن دے خلاف ہن۔ جاپان دے مونہہ وچ پانی بھر آیا ہے۔ جرمنی کہندا ہے کہ مینوں کجھ نہیں ملیا۔ ایس طرح کئی یورپین قوماں یو آن شکائی دی حمائت پر ہن۔ چین وچ پنچائیتی راج نوں مہکن توں بہت فائدہ ہے۔ ہندوستان وچ وی غدر دے خیال پیدا کرو۔ ایس طرح کہ انگریزی پنچائیتی راج دے مخالف ہن۔ پر ہن اج اچھی خبر آئی
ہے کہ چین دے اک صوبے وچ یو آن شکائی دے مخالف غدر ہو گیا ہے۔ فوج تے لوکائی نے ڈاکٹر سنیت نوں صدر منیا ہے۔ ایس کم نال سانوں بڑی ہمدردی ہے اتے اساں نوں پوری اُمید ہے کہ چین چھیتی ہی یو آن شکائی نوں سزا دے کے نویں یگ دا مُڈھ بنھیا اے۔( جنوری 1914 )
’’غدر‘‘ اخبار اتے ایڈیٹر دا ناں نہیں سی ہوندا نہ ہی کوئی قوی یاں لیکھک اپنا اصلی ناں لکھدا سی۔ قویاں دے کجھ تخلص ای طرح سن:۔
اک پنجابی لیکھک، پریتم جی (بھائی بھگوان سنگھ پردھان غدر پارٹی) اک دُکھیا سنگھ، پریم پریمی، اک سو اتھ، جیوندا شہید (تریمت، بھگوان سنگھ) کوشر سنگھ، اک آدھر سنگھ، دُکھیا، باغی سنگھ (جزیرے دے رہائشی) غدر دا سپاہی، فقیر (ہری سنگھ) بدو وال، (بابا عثمان) غدر دا پریمی، سیوک، قومی سنگھ، غدر دی سپاہی، دیش دا پیارا سنگھ تے ہور کئی تخلص غدری سپاہی، دیش دا پیارا سنگھ تے ہور کئی تخلص ورتے گئے سن۔ انج غدر کوتاں وچوں سبھ توں ودھ کوتا ’’پریتم‘‘ دے تخلص ہیٹھاں لکھی گئی ہے۔
’’غدر‘‘ اخبار دا مُکھ ٹیچا ہندوستانی آزاد سی پر ایہہ پرچہ سبھ غلام دیساں دی آزادی تے اسانی حقاں دا، نمبردار بن نکلیا۔ ایس پرچے نے یورپین طاقتاں ولوں مل مارے سبھ دیشاں دے حق وچ آواز اُٹھائی۔ میکسیکو دے غدر دی حمائت کیتی، چین وچ ڈاکٹر سن یبیت دی طرفداری کیتی، روسی دُکھیاں دی مدد کیتی غدر لیکھکاں نے سمجھ لیا سی کہ جد تک یورپین طاقتاں دیاں بستیاں آزاد نہیں ہوندیاں ہندوستان وی آزاد نہیںہو سکدا۔ غدریاں ایہہ وی لکھیا کہ جے چین غلام رہیا تاں کسے حالت وچ وی ہندوستان نوں لوک راج نہیںمل سکے گا۔
غدری نظماں وچ دیساں دی آزادی اتے زور ہے پر غدری دار تک ساری دنیا وچلے دھڑیاں دی جنگ دا ذکر ہے۔ ویلڑ سیاستدان تے کسنا مزدوری دی جدوجہد گرم ہوئی دسدی ہے۔ کیہ جاپان، کیہ چین، کیہ روس تے کیہ میکسیکو تے سپین، جتھے وی لوکاں اتے ظلم ہوئے غدر نے حکومتاں دے اُلٹ تے لوکاں دے حقاں دی حمائت کیتی۔
غدری کدے تھوڑے پڑھے لکھے سابق فوجی سن۔ اوس ویلے اوہناں پرچلت قافیہ ردیف وچ نظم لکھی۔ اوہناں بینت، کبتھ، کوہڑے چھند، پینتی اکھری، سی حرفی، کافی چھند، بارھاں ماہ تے ہور اجیہی چھند بندی وچ رچنا کیتی۔اوہناں اوس بولی وچ نظم لکھی جو اوہناں دی اپنی ہے، جو ہر اک پنجابی نوں سمجھ آ سکدی ہے۔ ساری دی ساری نظم وچ ہندوستان دی آزادی دی تڑپ ہے۔ ایس لئی کئی واری یوں جاپدا ہے جیویں ساری نظم وچ اک گل ہی کئی گئی ہووے۔ اوس ویلے اوہناں ساہمنے گل وی تاں اکو سی۔ دیس دی مکمل آزادی۔
’’غدر‘‘ اخبار دے چالاکاں نے جد پنجابی بولی تے گُرمُکھی لپی وچ پرچے کڈھ کے بولی تے لپی اتے زور دتا تاں کینیڈا تے امریکا دے گردواریاں دے آگواں نے وی حکم کر دتا کہ سبھ پنجابی گُرمُکھی لپی وچ نکلدا ’’غدر‘‘ خرید کے پڑھن، پنجابی ہندوواں تے مسلماناں نے وی ’’غدر‘‘ پڑھن لئی پنجابی سکھی۔
غدر لہر دی سبھ توں وڈی دین کے کہ پنجابی بولی تے گُرمُکھی لپی نوں مانتا دتی گئی۔ ایس توںپہلوں نہ مہاراجا رنجیت سنگھ دے ویلے تے نہ ہی اوس توںپچھوں چلیاں لہراں نے پنجابی بولی تے گُرمُکھی لپی ول دھیان دتے۔
غدر لہر ویلے اِک ہور حکم جاری ہویا کہ ہر ہندی آپو اپنی ڈائری۔ کاپی بنائے تے اوس وچ اپنے ہتھیں غدر دیاں نظماں لکھ کے مونہہ زبانی یاد کرن دا جتن کرے۔
اجیہی پہلی کاپی میں بابا ہری سنگھ عثمان (بدو وال) پاس 1942ء نوں پیگانگ (ملایا) وی ویکھی سی۔ جنیاں نظماں اوس کاپی وچ سن اوس نوں زبانی یاد سن۔ بابا مدھانیاں والا چاء دا پتیلا دھر کے، مصالحے پا کے چاء بنائوندا۔ اسیں رل چاء پیندے بابا ہیک لا کے غدری نظماں سنائوندا سنائوندا اک وجد وچ آ کے اکھاں میٹ لیندا۔ ہُن اوس دا مقصد صرف ہند دی آزادی نہیں سی اوہ سبھ غلام لوکاں دیاں زنجیراں ہتھیار بند جدوجہد نال توڑن دا حامی سی۔

        اجیہی اک ڈائری پروفیسر کرپال سنگھ کیل پاس وی ہے جو اوہناں دی غدری بابے ہرنام سنگھ (پریتم سنگھ) دی ہتھ لکھت ہے۔

غدر لہر دا دوجا دور
غدر لہر دا دوجا دور مارچ 1929ء وچ شروع ہویا ’’ہندوستان غدر‘‘ دے ناں ہیٹھاں غدر پارٹی دے پہلے دفتر توں ہی پہلا ماہواری پرچہ نکلیا۔ 1913ء توں 1918 تک نکلے ’’غدر‘‘ اخبار والی ریت ہی جاری رکھی گئی۔ پرچے اتے کسے ایڈیٹر دا ناں نہیں لکھیا گیا، اگست 1930ء تک ہی چھپیا۔
ایہہ اوہ زمانا سی جد بابا گُرمُکھ سنگھ، تیجا سنگھ ستتر، اچھر سنگھ چھینا تے کجھ ہور غڈری سانسفرانسسکو آئے ہوئے سن۔ ایس ویلے غدری آگواں نے قومی انقلاب توں متاثر ہو کے روس ول مونہہ کر لیا سی۔ ایس ویلے دے غدری شاعراں نے وی تخلص ورت کے نظماںلکھیاں جیہناں دے ناواں دا پتا لگا ہے اوہ تخلص دے نال حاضر ہن۔
اقبال … ڈاکٹر بھاگ سنگھ
آزاد … تیجا سنگھ ستنتر
ہند سیوک… نرجن سنگھ پینڈوری لدھا سنگھ
پریتم جی … بھائی بھگوان سنگھ
ہمدرد… ہرنام سنگھ
ناستک … ندھان سنگھ مہری
یک دم… گردیو سنگھ ڈھلوں
سیوک … فقیر (دوجے ہور فقیر کوکی ہور ہے ایہہ بابا ہری سنگھ بدر والا عثمان ہن )
صاف گو …
جاچک … دھون سنگھ دھانیوال
سچ …
دکھی
بھائی بگھم سنگھ
دیوان چند نیوزی لینڈ، بھائی سہین سنگھ امریکا نواسی، منشا سنگھ دُکھی، دیسو جیل وچوں بھیجی کوتا، بھائی پیارا سنگھ پاناما تے بھائی گجن سنگھ نجات گاما پاناما۔

        ایس سمے دی نظم دی کجھ نمونے 

اسیں سولیاں توں نہیں ڈرن والے، ہس ہس کے کھل لُہا دیاں گے
ہوئے مہر دی نظر بس اک تیری، فیر تے زمین نوں پلٹ دکھا دیاں گے
تیری گود دی یاں اُمید اندر جگاں پانی دے خون وہا دیاں گے
جد تیک ہے جسم وچ جان ساڈے، صدق اپنا پورا نبھا دیاں گے
اجے اپنے تے سانوں مان اینا، اسیں اگ اسمان نوں لا دیاں گے
بھارت درش دے نوجواناں دا فرض
آئو مترو ہند دے جواںمردو، شانت مئی توں ہن کیہ بھالدے ہو
تن پالکے مکھناں نال سوہنا، سٹ مردیاں وانگ کیوں گالدے ہو
ریت چھڈ کے جنگ بہادری دی، مرد نال پلیگ تے کال دے ہو
سینس، ودیا، ہنر سبھ گیا کتھے، جکڑے وچ فرنگ دے جال دے ہو
شانت مئی نے آنا مرد کتنے، رہی رت نہ ہر جوان اندر جاناں پھرن لکوندے
وانگ گیدھی رہی انکھ نہ ہندوستان اندر
گاندھی لہر تے کجھ سواریا نہ، رہی انکھ نہ ہندوستان اندر
مرنا بھلا غلامی دی زندگی توں، مشاہور مثال جہان اندر
لوکی آکھدے پئے پکار جاچک، رہی انکھ نہ ہندوستان اندر
گھول گھتاں زندگی نوں، قسم ایہو کھائیے
ایہہ نظم بھائی ارجن سنگھ جی ’’سر‘‘ نے ملتان جیل وچ، غدر اخبار وچ چھاپن لئی بھیجی ہے:۔ ایڈیٹر
چت چ اُمنگ ہے کہ گھول گھتاں جندڑی نوں لکھ وار دیس اتے، ملے جے آزادی اے
جیل کیہ ہے پھانسی ہانسی سولی کول سیج جانا دیس اتے مراں ایہہ سبھائو میرا عادی اے
بیلنے چ پیر ہوواں، آہ نال چیز ہوواں، بھاویں لیر لیر ہوواں تاں وی ول شادی اے
ہند نہ غلام رہن دینا، اک منٹ بھر ’’سچ‘‘ سوچ چت چ قسم ایہو کھادی اے

غدر لہر دی پنجابی بولی پنجابی لپی تے پنجابی ساہت نوں دین:کیسر سنگھ

نوٹ : جناب کیسر سنگھ جی دا ایہ مضمون جینیئس کراچی دے جنوری 1994 دے شمارے وچ چھپیا